مصباح الانس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود، عنوانی است که مؤلف کتاب، شمس الدین محمد بن حمزه فناری مشهور به
ابن فناری (۸۳۴-۷۵۱ ه. ق) برای این اثر ارزشمند برگزیده است.
این کتاب شرحی است مزجی بر مهمترین اثر
صدر الدین قونوی یعنی
مفتاح الغیب و یا
مفتاح غیب الجمع و الوجود، و متن و شرح هر دو از منابع مهم
عرفان نظری و از متون آموزشی در این رشته می‌باشند.
شارح همه عبارات متن را در شرح نیاورده و آنچه را آورده گاه با تغییراتی همراه است و در مجموع متن و شرح را به گونه‌ای به هم آمیخته که جز با علایم و نشانه‌ها تفکیک آنها از یکدیگر ممکن نیست. شارح در تبیین قواعد کشفی به لسان
عقل سعی بلیغی نموده و کوشیده است تا هماهنگی
عرفان و
برهان و عقل و
دل و
شهود و نظر را نشان دهد و از این رو کتاب را مصباح الانس بین المعقول و المشهود نامیده و در این جهت به قدوة العارفین، صدر الدین قونوی تاسی نموده است زیرا او نیز در بسیاری از آثار خود هماهنگی عرفان و برهان را نشان داده است.
چنانکه از مقدمه مؤلف بر این کتاب به دست می‌آید تبیین و توضیح مقاصد و معانی عالی در کتاب مفتاح الغیب و نیز ایجاد
انس و مؤالفت و هماهنگی بین عرفان و برهان است و محرک اصلی او بر این کار، شیفتگی و علاقه زاید الوصفش به کتاب مفتاح الغیب بوده که بارها به مطالعه آن پرداخته و توسن
فکر و
اندیشه را در آن به جولان درآورده است. چنانکه می‌گوید: «فحین ساعدنی التوفیق الالهی لاطمینان القلب علی طریق ذلک الفریق قلت للقلب: هذا نصیبک فدع ما یریبک الی ما لا یریبک و لما وجهت تلقاء مدین رکب الخاطر ظهرت برکاته فی الباطن و الظاهر و من جملتها ان یسرنی الله لتکرار النظر و ترداد الفکر فی حقائق مفتاح غیب الجمع و الوجود الذی صنفه شیخنا الکامل المکمل... محمد بن اسحق بن محمد بن علی بن یوسف القونوی قدس الله سره... اردت بسط کلامه لا علی ما هو حق مقامه بل علی ما هو طوق ذوقی فی فهمه و افهامه... و اجتهدت فی تاسیس تلک القواعد الکشفیة حسب الامکان بما توافق عقل المحجوبین بالنظر و البرهان».
همانگونه که مؤلف در مقدمه کتاب اشاره نموده است علاوه بر آرا و اندیشه‌های شخصی منابع زیر مورد استفاده او بوده‌اند:
۱- آثار و تالیفات صدر الدین قونوی، بخصوص کتاب
الفکوک ۲- آثار
محیی الدین، بخصوص
الفتوحات المکیة و
فصوص الحکم ۳- شرح
مؤید الدین جندی بر فصوص الحکم
۴- آثار
سعد الدین سعید فرغانی و دو شرح مهم او بر
تائیه کبرای ابن فارض با نامهای
مشارق الدراری و
منتهی المدارک، (اولی به فارسی و دومی به عربی)
ذکر این نکته لازم است که مؤید الدین جندی و سعد الدین سعید فرغانی از صاحب نظران در عرفان نظری و بزرگترین شاگردان صدر الدین قونوی بوده‌اند و بعد از او بهترین آثار را در این زمینه به وجود آورده‌اند و در محققان پس از خود تاثیر فراوانی داشته‌اند.
و همانگونه که بعضی از بزرگان معاصر گفته‌اند شرح عربی و فارسی فرغانی بر تائیه کبرای ابن فارض از مطالب عالی و ارزشمند در عرفان نظری آکنده است و در این دو شرح
قواعد عرفانی با روش بی سابقه‌ای تقریر و تحریر شده است، و آنچه در شرح
مقامات در آثار متاخران از او از اتباع ابن عربی دیده می‌شود از شارح محقق، فرغانی گرفته شده است و ابن فناری، شارح مفتاح الغیب قونوی، مشکلات و عویصات را همه جا به مدد شرح فرغانی حل نموده است.
گویا بین فرغانی و جندی الفت عمیقی وجود داشته است و هر جا فرغانی در شرح تائیه مطلبی را بسط و تفصیل داده جندی سعی نموده است آن را تکرار نکند (پیش گفتار
نقد النصوص جامی استاد
جلال الدین آشتیانی.) و لذا مطالعه آثار یکی از این دو شخصیت بزرگ، محقق و پژوهشگر را از مطالعه آثار دیگری بی نیاز نمی‌کند. و به همین دلیل
ابن حمزه فناری تصریح می‌کند که در شرح مفتاح الغیب قونوی از اندیشه‌های این دو شاگرد توانای حوزه درسی قونوی بهره فراوانی برده است.
کتاب مصباح الانس در بین
متون عرفانی به طور عام و در بین شروح مفتاح الغیب به طور خاص از اهمیت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده و است، کتابی که به تدریج به عنوان یکی از متون اصلی در آموزش عرفان نظری درآمد و توجه مشتاقان و پژوهندگان این علم را به خود معطوف داشت. هر چند بخش عظیمی از این اهمیت و اعتبار ناشی از اهمیت کتاب مفتاح الغیب قونوی است اما خود نیز از نکات تازه و بدیعی برخوردار است چنانکه مؤلف کشف الظنون می‌گوید: «و کان المولی شمس الدین محمد بن حمزة الفناری المتوفی سنة ۸۳۴ لما قراه (مفتاح الغیب) لولده، صنف شرحا لطیفا و ضمه من معارف الصوفیة ما لم یسمعه الآذان و سماه مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود».
علاوه بر این، او نکات ارزشمندی را از آثار محیی الدین و سایر تالیفات قونوی و دو شاگرد برجسته اش یعنی مؤید الدین جندی و فرغانی در مصباح الانس گرد آورده است که در جای دیگر چنین مجموعه‌ای را نمی‌توان یافت، و این امور موجب شده است تا این کتاب نه تنها در بین شروح متعدد مفتاح الغیب بلکه در بین کتب متعدد عرفانی، انظار
عالمان و
عارفان را به خود جلب نموده و شخصیتهای بزرگی را به تدریس و تعلیق خود برانگیزد و از این طریق به درخشش خیره کننده‌ای در آسمان
عرفان دست یابد.
دست نوشت‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه‌ها و بخصوص کتابخانه‌های ترکیه و
ایران موجود است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
احد ثالث/۱/۱۵، اسعد افندی/۱۵۵۴، فیض الله افندی/۱۲۵۷، هدایی/۳۰۱، لاله لی/۱۴۲۳، نور عثمانیه/۲۴۷۵-۲۴۷۶، راغب پاشا/۶۹۴-۶۹۶-۶۹۷، راشد افندی/۴۱۶-۴۶۴، سلیم آغا/۵۲۳، شهید علی پاشا/۱۲۷۴، دانشگاه آنکارا/۴۴۹۲، ولی الدین افندی/۱۷۲۷-۱۷۲۸، ولی الدین جار الله/۱۰۵۱-۱۰۵۲، حسین چلبی/۶۶، برلین/۴۳۵۶-۲۸۱۲، دانشگاه تهران/۴۱۰۵.
نسخه‌ای از این کتاب به قلم محمد صادق بن محمدرضا تویسرکانی و همراه با تعلیقات مرحوم میرزا هاشم اشکوری در سال ۱۳۲۳ ه. ق توسط حاج شیخ احمد شیرازی در ایران به چاپ سنگی رسیده است و همین چاپ در سال ۱۳۶۳ ه. ش توسط انتشارات فجر با همکاری وزارت ارشاد اسلامی افست شده و تعلیقات استاد
حسن زاده آملی به انتهای کتاب ضمیمه گردیده، و در سال ۱۳۷۴ ه. ش با تصحیح آقای محمد خواجوی و با حواشی و تعلیقات متعددی توسط انتشارات مولی به چاپ حروفی رسیده است که مشخصات آن تحت عنوان «خصوصیات نسخه موجود در کتابخانه نور» بیان می‌گردد.
۱- این نسخه، چاپ اول از کتاب با تصحیح محمد خواجوی است که در سال ۱۳۷۴ ه. ش توسط انتشارات مولی نشر یافته است.
۲- مصحح کتاب علاوه بر تصحیح، مقدمه‌ای در شرح حال
قونوی و ابن حمزه فناری و نیز توضیحاتی در مورد شیوه تصحیح و نسخه‌هایی که در تصحیح کتاب مورد استفاده بوده‌اند به آن افزوده است و پنج فهرست با عناوین
آیات،
احادیث،
اشعار،
امثال و حکم و اعلام به آن ضمیمه نموده که فهرست اعلام آن مشتمل بر اصطلاحات عرفانی و غیر عرفانی و اشخاص و کتب و فرق و غیره می‌باشد.
۳- تفکیک متن از شرح به وسیله چاپ متن با حروف تیره تر صورت گرفته است.
۴- برای هر یک از عناوین پنجگانه کتاب یعنی مقدمه شارح و فاتحه و تمهید جملی و باب و خاتمه، عددی از ۱ تا ۵ در نظر گرفته شده و نیز برای هر فراز از فرازهای مربوط به این عناوین عدد دیگری ثبت شده تا تطبیق ترجمه کتاب که توسط مصحح انجام شده و مستقلا به چاپ رسیده با متن آن آسان گردد.
۵- تصحیح کتاب بر اساس سه نسخه انجام شده که عبارتند از:
الف- نسخه چاپ سنگی که با کتابت
محمدرضا تویسرکانی و تصحیح مرحوم میرزا
هاشم بن محمد اشکوری و با همت شیخ
احمد شیرازی در سال ۱۳۲۳ ه. ش به چاپ رسیده است.
این نسخه را مصحح اصل قرار داده و با اعتماد به آن کتاب را تصحیح نموده است.
ب- نسخه موجود در کتابخانه دانشکده ادبیات
دانشگاه تهران که در سال ۱۳۲۱ ه. ش تحریر شده است.
ج- نسخه‌ای از کتابخانه سلطنتی آلمان
۶- پس از مقدمه مصحح، ابتدا متن کامل و تصحیح شده مفتاح الغیب همراه با حواشی و تعلیقات آن آمده است و سپس کتاب مصباح الانس و شماره صفحات مفتاح الغیب در داخل علامت کروشه یا قلاب ثبت شده است.
۷- کتاب مزین به حواشی و تعلیقات متعددی است که تعلیقات مرحوم میرزا هاشم اشکوری از شاگردان مرحوم آقا
محمدرضا قمشه‌ای با حرف «ش» و تعلیقات مرحوم حاج
میر سید محمد قمی «فاطمی» از شاگردان مرحوم میرزا هاشم اشکوری با علامت اختصاری «ق» و تعلیقات
امام خمینی (قدس سره) با علامت اختصاری «خ» و تعلیقات اندک مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌ای با علامت «آقا محمدرضا قمشه‌ای» و تعلیقات اندک استاد حسن زاده آملی با علامت اختصاری «آ» و تعلیقات ارزشمند مؤلفی ناشناخته با عنوان «فتح المفتاح» با علامت اختصاری «ف»، مشخص شده‌اند.
عناوین کلی در بخش‌های مختلف کتاب مطابق با متن آن یعنی مفتاح الغیب است که شامل فاتحه، تمهید جملی، باب، و خاتمه می‌باشد. شارح بر این چهارچوب کلی عناوینی چون فصل و سابقه و خاتمه افزوده است و پس از مقدمه خود بر کتاب، فاتحه را که در واقع مقدمه قونوی بر مفتاح الغیب است در پنج فصل شرح نموده و تمهید جملی را به سابقه و دو فصل و خاتمه تقسیم نموده و سابقه را در ده فصل و فصل اول از تمهید جملی را در نه مقام و فصل دوم آن را در چهار مقام و خاتمه آن را در دوازده فصل و خاتمه کتاب را در ضمن شانزده سؤال شرح کرده است.
در فاتحه کتاب از اقسام علوم، امتناع
معرفت حقایق اشیا با
علم نظری و
کسبی، موضوع و مسائل و مبادی هر علمی به طور کلی و موضوع و مبادی و مسائل
علم الهی و
عرفان نظری به طور خاص بحث شده است. تمهید جملی به بیان نحوه ارتباط عالم به
حق تعالی و ارتباط حق تعالی با عالم اختصاص یافته است و چنانکه اشاره شد شارح مباحث تمهید جملی را در سه محور تنظیم نموده یعنی سابقه و دو فصل و خاتمه.
سابقه در بیان اصول و قواعدی است کلی که تبیین رابطه
حق با
خلق و خلق با حق به آن بستگی دارد در این سابقه از ده قاعده و اصل کلی بحث شده و شارح هر یک را در فصلی مستقل شرح نموده است. در فصل اول از تمهید جملی اضافات بین ذات حق و صفات او و در فصل دوم نسبت حق و ایجاد اعیان مکونات به اعتبار اقسام اسما و صفات بحث شده و خاتمه تمهید جملی به بیان متعلقات طلب
انسان و عدم تناهی مراتب استکمال اختصاص یافته است.
در بخشی که زیر عنوان «باب» آمده، از کلیات جهات ارتباط بین حق سبحانه و مکونات و غیر آن از علویات و سفلیات بحث شده و در خاتمه کتاب خصوصیات
انسان کامل تبیین گردیده است.
نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
