مسجدجامع حاکم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاکم، جامع،
مسجدجامعی از دوره
فاطمیان در
قاهره است.
این مسجد، بدان سبب که بنای آن در دوره
حاکم بامراللّه به پایان رسیده، به مسجد حاکم شهرت یافته است.
آن را جامع‌الخُطبه، جامع‌الانَوار و به سبب نزدیکی به دروازه باب‌الفتوح (در قاهره)، مسجدجامع باب‌الفتوح نیز خوانده‌اند.
بنای این مسجد در ۳۸۰ به دستور العزیزباللّه آغاز گردید و او در ۳۸۱ در مسجد نیمه‌کاره
نماز جمعه برپا کرد.
پس از وی، پسرش، حاکم بامراللّه، در ۳۹۳ بنای آن را تکمیل کرد و بعد‌ها
منبر کتیبه‌داری با تاریخ ۴۰۳ به آن افزود و برای تأمین
مخارج مسجد،
موقوفاتی تعیین کرد.
مسجد حاکم تا
حکومت المستنصرباللّه فاطمی (حکومت: ۴۲۷ـ ۴۸۷)، که حصار شهر قاهره گسترش یافت، در خارجِ
شهر قرار داشت.
در
زلزله ۷۰۲ بخشی از بنای مسجد فروریخت.
در دوره
سلطان بیبرس‌دوم
دروس
فقه مذاهب چهارگانه در این مسجد دایر گردید.
ملک ناصر حسن‌بن محمدبن قلاوون در ۷۶۰ جامع را بازسازی و
زمین دیگری وقف آن نمود.
در ۱۲۱۲ فرانسویان از این مسجد به جای
پادگان استفاده کردند و در ۱۲۲۲ شیخ عمر مکرم، نقیب‌الاشراف قاهره، بخشی از مسجد را تعمیر کرد و سال بعد در جانبِ راستِ
محراب اصلی، محراب دیگری ساخت.
در پایان
قرن سیزدهم/ نوزدهم، اولین
موزه اسلامی
مصر در این مسجد بنیان نهاده شد.
در دهه‌های اخیر نیز بعضی قسمتهای مسجد تعمیر شده است.
مسجد حاکم مستطیل شکل (با ابعاد تقریبی ۱۲۰
متر × ۱۱۳ متر) و دارای صحنی مستطیل (به ابعاد ۷۸ متر × ۶۶ متر) است که
شبستان و سه رواق در چهار طرف آن قراردارد.
بیشتر بنا
آجری است، به جز نمای ورودی و
مناره‌ها که از
سنگ است.
این مسجد هفت ورودی دارد.
مدخل اصلی در وسط ضلع شمالی است و در هر طرف آن دو ورودی و در هر یک از اضلاع شرقی، غربی و جنوبی نیز یک در تعبیه شده است.
مدخل اصلی شش
متر از
دیوار مسجد جلو‌تر نشسته
و با
طاقچه‌های تزیینی آراسته شده است.
در بخش فوقانی آن کتیبه‌ای هست که نام بانی و تاریخ ساخت بنا بر آن حک شده است.
در اوایل
سده دهم،
بقعه‌ای معروف به بقعه قُرقماس در نزدیکی این مدخل بوده، که از بین رفته است.
در ضلعِ جنوبی
صحن ، شبستان (به ابعاد ۷۸ متر × ۳۴ متر)، شامل پنج «فرش‌اندازِ» موازی با دیوار قبله، قرار دارد.
فرش‌انداز‌ها با پنج ردیف ستون از هم جدا شده‌اند و راهرو عریضی از مقابل محراب آن‌ها را قطع می‌کند.
ستون‌ها
آجری‌اند و طاقگان‌ها، قوسهای نوک تیز دارند.
محراب مسجد، با طاقی نیم دایره و آرایه‌های
گچی ، در انتهای راهرو عریض میانی واقع است.
هر یک از
رواقهای شرقی و
غربی دارای سه فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله است و رواق شمالی، که مقابل شبستان قرار دارد، دارای دو فرش‌انداز موازی با دیوار
قبله است.
صحن، در
مغرب و
مشرق نُه و در
شمال و
جنوب یازده طاق‌نما دارد.
از ویژگیهای مسجدحاکم، سه
گنبد آجری است؛ یکی‌در بالای محراب و دو
گنبد در گوشه‌های فرش‌انداز قبله.
قاعده این
گنبد‌ها ابتدا مربع بوده و سپس هشت ضلعی شده است.
گوشواره‌های
گنبدِ بالای محراب مقرنس‌کاری دارند.
در دو گوشه نمای ورودی مسجد، دو منار عظیم با بدنه‌ای سنگی دیده می‌شود که مکعب مستطیلی
آجری هر دو را تا نیمه پوشانده است.
مناره شمالی، با ۷۰ر۲۳ متر ارتفاع، مانند دیگر مناره‌های مصری از چند بخش تشکیل شده است.
پایین‌ترین قسمت آن استوانه‌ای است که روی بدنه مکعب مستطیل قرار گرفته، سپس بخش هشت ضلعی با طاق‌نما و پنجره‌ها و سه ردیف مقرنس‌کاری قرار دارد و در بالا‌ترین قسمت،
گنبد خیاری شکلی نصب شده است.
نقش ستاره پنج گوش بر روی این مناره را حاکی از علاقه حاکم به
نجوم دانسته‌اند.
منار غربی نیز، با ارتفاع ۶۰ر۲۴ متر، مانند مکعب مستطیلی است که روی آن می‌له منار به شکل هشت وجهی سربرآورده است.
این منار نیز از چند طبقه تشکیل شده است و
گنبدی مانند منار شمالی دارد.
قسمت مقرنس‌کاری آن ابعاد کوچک‌تری دارد.
تزیینات این منار با دو نوار کتیبه‌ای و دو نوار نقوش اسلیمی همراه با قابهای نقوش هندسی، غنی‌تر است.
تزیینات مسجد، شامل کتیبه‌هایی از
آیات قرآن به
خط کوفی همراه با
نقوش گیاهی به سبک بیزانسی و
سامرا ، بر طاقگانهای مسجد کار شده است.
حکاکیهای روی شاه‌تیرهای بین طاقگان‌ها هم شبیه تزیینات رایج در سامراست.
در ساخت مسجد حاکم، از برخی
سنّتهای ویژه معماریِ مساجد
غرب جهان اسلام استفاده شده است، از جمله برآمده و عریض ساختن فرش‌انداز روبه‌رویِ محراب که پیش از آن نیز در جامع
دمشق اجرا گردیده بود و الگوبرداری از طرح کلی جامع ابن‌طولون.
برخی سنّتهای معماری دوره
فاطمیان نیز در ساخت این مسجد مورد توجه بوده است، از جمله ورودی با شکوه که پیش از آن در
مسجد مهدیه در
تونس اعمال گردیده بود و ساخت
گنبد بالای محراب و گنبدهایی در زوایای دیوار قبله که در
مسجدالازهر سابقه داشت.
مناره مسجد حاکم، با سازه مکعب مستطیلی که بخش پایین آن را پوشانده است، علاوه بر آن‌که نوآوری بود، سبب تکوین ساخت مناره در دوره‌های بعد، از جمله دوره ممالیک، گردید.
(۱) حسن ابراهیم حسن، تاریخ‌الدولة الفاطمیة فی
المغرب ، و مصر، و
سوریه ، و بلادالعرب،
قاهره ۱۹۶۴.
(۲) حسنی محمد نویصر، الآثار الاسلامیة، قاهره ۱۹۹۶.
(۳) محمد ماجد عباس خلوصی، عمارة المساجد: تصمیم و تاریخ و طراز و عناصر، بیروت ۱۹۹۸.
(۴) سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، (قاهره ۱۹۷۱).
(۵) ثروت عکاشه، القیم الجمالیة فی العمارة الاسلامیة، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
(۶) علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
(۷) احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره.
(۸) طلعت رشاد یاور، العمارة العربیة الاسلامیة فی مصر،
بغداد ۱۹۸۹.
(۹) برنس – ابوسیف، Islamic architecture in Cairo، Leiden ۱۹۸۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « مسجدجامع حاکم»، شماره۵۷۲۵.
