مسجد بایزید پاشا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد بایزید پاشا، مسجدی در
قرن نهم، در آماسیه است .
این مسجد به گواهی کتیبه عربی سردرش، در
محرّم ۸۱۷ به دستور بایزید پاشا، از وزرای چلبی سلطان محمّد اوّل (حک، ۸۰۵ـ۸۲۴)، بنا شده است.
در دوّمین کتیبه آن‌که در
شبستان نصب شده است، نام معمارِ مسجد، یعقوب بن عبداللّه از غلامانِ بایزیدپاشا، در تاریخ ۸۲۲ خوانده می‌شود.
به گفته اکرم حقی آی وردی، این کتیبه درباره مرمت مسجد است که احتمالاً بلافاصله پس از
زلزله ۸۱۸، و چند
سال بعد از بنای مسجد، انجام گرفته است.
بر لوحه
مرمر ِ دیگری که باز در شبستان وجود دارد، مسجد بایزید از آثار زین الدّین بن زکریّا ملقّب به المعلّم خوانده شده است. به نظر آی وردی، این کتیبه هم راجع به یکی از تعمیرات مسجد است.
طرف پایین شبستان، بر کتیبه جلوتر از ورودی، در جانب راست «المعلّم ابوبکر بن. . . (ناخوانا). . . »، و در جانب چپ «ابن مشیمش الدمشقی معروف به محمّد. . . » دیده می‌شود. علاوه بر این، بر کتیبه‌های کمربندی شبستان، خلاصه وقف‌نامه مسجد، حجّاری شده است که در گوشه‌ای از آن، نام معمار دیگری، به صورت «معمار. . . (ناخوانا) طغان بن عبداللّه» دیده می‌شود.
جز این‌ها، بر صخره‌ای در نزدیکی محلی به نام قوش کوپریسی، خلاصه‌ای از وقف‌نامه بایزیدپاشا، در هشت سطر، حکاکی شده است.
تاریخ وقف‌نامه را
ذی الحجه ۸۲۰ خوانده‌اند. وقف‌نامه‌ای نیز از بایزیدپاشا به عربی، با تاریخ ۱۱ ذی الحجّه ۸۲۰، در باش
وکالت آرشیوی (باشباقانلق عثمانلی آرشیوی) وجود دارد که ابتدای آن افتاده است.
این وقف‌نامه ضمیمه‌هایی با تاریخ ۸۲۱ و ۸۲۳ نیز دارد که در دست است.
وظیفه اصلی استادانی که با عنوان
معمار و
معلّم در
ساختمان این
بنا شرکت داشته‌اند و نامشان ذکر شده است، هنوز کاملاً روشن نیست. شایان دقّت است که در هیچ‌یک از بناهای دوره
عثمانی تُرک‌ها، تا این حد، با امضاهای متعدد استادان روبرو نمی‌شویم.
به گفته گابریل، معماران آن روز ناظر امور ساختمانی بودند، و معلّمان هم به صورت سرکارگر یا سرپرست کارگاه کار می‌کردند، و این نیز بعید نیست که معماری، دستیار معمار دیگر و معلمی دستیار معلم دیگر بوده باشد.
بایزیدپاشا، بانی مسجد، در زمان مراد دوّم، به
جنگ شاهزاده مصطفی فرستاده شد، و چون اکثر سپاهیانش به طرف مقابل پیوستند،
تسلیم و
روز بعد
اعدام شد (۸۲۴).
اولیا چلبی که حدود ۱۰۵۶ از آماسیه دیدار کرده، مسجد بایزیدپاشا را، در میان مساجد دیگر، با وصف باغِ ارمْمثال ستوده است.
اکرم حقّی آی وردی می‌گوید که کتیبه منظوم چهاربیتی به خط تعلیق، در زاویه چپ ضلعِ داخلیِ
قبله مسجد، از مرمّت مهمی
حکایت می‌کند که در ۱۳۰۵، شخصی خیّر به نام مظهر، انجام داده است.
مسجد بایزیدپاشا یکی از زیباترین نمونه‌های مساجدِ دارای «تابخانه» (جایی برای
اسکان و
اطعام فقرا در
زمستان) یا دارای «زاویه» است که در معماری اوایل عهد عثمانی بسیار رایج بود.
در ساخت و
تزیین این مسجد، که نقشه و طرحی بدیع و زیبا دارد، نیز دقّت‌ها و ظرافت‌های فراوان و معتنابه مشاهده می‌شود. دو
اتاق گنبدپوش کناری، تابخانه است و مانند خانه‌های آن عصر، بخاری دیواری باطاقچه‌های گچبری شده فرورفته دارد.
اطراف مسجد بایزیدپاشا را دیواری احاطه کرده بود و
آشپزخانه و دار الاطعامی در گوشه‌ای قرار داشت که امروز از میان رفته است.
مسجد با سنگبُری بسیار باسلیقه و همچنین با مصالح رنگی ساخته شده و شبستان آن، رواقی دارد با پنج طاق تیز از
مرمر سفید و
سنگ سرخ که بر پنج پایه سنگین و کلفت استوار است. علاوه بر آن، در فاصله طاق‌ها گل و بوته‌هایی برجسته، به صورت گلمیخ، نقش کرده‌اند. در قسمت درونی دوتا از آن‌ها با خطّ کوفیِ درهم رفته، چهار کلمه محمد نقش شده، و رویه بیرونی
رواق با پیشامدگی‌هایی مقرنس و اشکال هندسی تزیین شده است. درون
گنبد میانی شبستان مقرنس کاری و آراسته به اشکال لوزی، و درون گنبدهای دیگر صاف، منقّش و حلزونی است.
ویژگی دیگر این مسجد که در هیچ‌یک از مساجد دیده نمی‌شود، داشتن دو
حوض فواره‌دار در چپ و راستِ سکوی شبستان است.
در انتهای
ایوان گنبدپوش ورودی که پایین‌تر از سطح
زمین قرار دارد، دری است با تارک آراسته به لچکهای مقرنس در فاصله میان قسمت پایین لچکها و طاقِ در، کتیبه و تزیینات برجسته‌ای هست، و در دو طرف محرابکها قرار گرفته‌اند.
از دو محوّطه اصلی مسجد، اوّلی با گنبدی به قطر ۷۰ / ۸ متر پوشیده شده و دارای چهل چراغ است که ظاهراً صحنی سرپوشیده بوده و سپس به قسمت اصلی افزوده شده است. به هر حال، ابتدا در وسط، حوضخانه‌ای بوده است.
شش
اتاق تابخانه به این محوّطه سربسته باز می‌شود که چهار تا از آن‌ها دارای گنبد و دو تا کوچکتر است. هر یک از این تابخانه‌ها دارای بخاری دیواری با طاقچه‌های مخصوص‌اند. به عنوان خاطره‌ای از طرح معماری کهن آسیای میانه، که در آن چهار ایوان به محوّطه‌ای مشرف بوده، بر دو ضلع جانبی این محوّطه سربسته، دو طاق‌نما ساخته‌اند.
جایگاه اصلی
نماز که کفِ آن یک پلّه بلندتر است، با گنبدی پست‌تر و باریکتر پوشیده شده است.
گنبد با اشکالی مثلثی، به پایه‌ها پیوسته است. محرابی که بر ضلع سمت گنبد قرار گرفته، سنگی و پر از نقوش برجسته بسیار ارزشمند است. تزیینات
محراب، با آن‌که استادانه صورت گرفته، بیش از حد،
شلوغ و آشفته است.
پلّه‌های سنگی و باریکی که مابین اتاق‌های تابخانه جای گرفته، ضمن آن‌که عبور به مقصوره‌های فوقانی را تأمین می‌کند، به بالای
مناره هم راه دارد.
لنگه‌های
در ورودی چوبی مسجد بایزیدپاشا، با اشکال هندسی متداخل و خطوط کنده‌کاری شده در قسمت‌های فوقانی، می‌تواند از شاهکارهای صنعت
چوب ترک شمرده شود. چند لنگه از پنجره‌های
مسجد که تا امروز برجای مانده، نمونه‌هایی ساده‌تر و ابتدایی‌تر از صنعت چوب است.
مسجد بایزیدپاشا از آثار نخستین دوره معماری ترک در روزگار عثمانی است که عرف ساختمانی آسیای میانه کهن را با ذوق هنر جدید روزگار خود سازش داده است.
(۱) علی امیری، تصنیف.
(۲) اسماعیل حقی اوزون چارشیلی، کتابه لر، بخش ۱، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۷، ص ۱۱۲ـ۱۱۶.
(۳) محمدظلی بن درویش اولیاچلبی، اولیاچلبی سیاحتنامه سی، ج ۲، چاپ احمد جودت استانبول ۱۳۱۴.
(۴) حسین حسام الدین، آماسیه تاریخی، استانبول ۱۳۲۷ـ۱۳۳۰، ج ۱، ص ۱۰۹ـ۱۱۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد بایزیدپاشا»، شماره۴۳۶.
