• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مستمندی اصحاب صفه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مورخان و راویان هر جا که از عنوان « اهل صفّه » یاد کرده‌اند، فقر و وضعیت أسف بار معیشتی جمعی از آن‌ها را گزارش کرده و آنان را تهیدستان جامعه نبوی تصور کرده‌اند.
[۱] فتح الباری، ج‌۱۱، ص‌۲۴۴.




هنگامی که گزارش از تعلیم و تزکیه یا از دلاوریها و حضور آن‌ها در میادین جنگ با کافران است، دیگر عنوان جمعی اهل صفّه مشاهده نمی‌شود و عمدتاً به نام افراد اشاره شده است، درحالی‌که فقر در دوره پیامبر در میان عموم مهاجران و برخی انصار گزارش شده و به اصحاب صفّه اختصاص نداشت، چنان‌که اهل صفّه نیز به فقیران محدود نمی‌شد و در میان آنها، اغنیایی هم وجود داشت.
[۴] عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۳.
[۵] عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۷، ص۲۸۹-۲۹۰.
شاید یکی از دلایل عمده این امر به نقش راویان بازگردد.
[۶] شیخ المضیره، ص‌۵۲.



بنابر همین روایات، اهل صفّه که لباسشان ناکافی و خوراکشان ناچیز بود در مسجد ساکن بودند. آنان در مواقع بحرانی گاه در هر وعده دو‌ عدد خرما بیش‌تر نمی‌خوردند و گاه مدتهای طولانی از بی‌غذایی به اجبار سنگ بر شکم بسته یا روزه می‌گرفتند.
[۷] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۸، ص‌۵۲.
گفته شده:برخی اوقات اهل‌صفّه بر اثر ضعف بدنی نمی‌توانستند در نماز به‌درستی بایستند و طنابهایی را که در مسجد (احتمالا از سقف) آویخته بودند به‌دست می‌گرفتند.
[۸] ابن‌ابی شیبه، المصنف، ج‌۱، ص‌۳۷۲.
مهاجرت این گروه و تحمل چنین شرایطی موجب شده بود برخی صحرانشینانی که به‌جهتی به مدینه می‌آمدند اینان را دیوانه بخوانند.

۲.۱ - گزارش مهاجران قریشی

یکی از مهاجران قریشی صفّه‌نشین گفته است:ما معمولا تا فتح خیبر ( سال ششم هجری) سیر نمی‌شدیم.
[۹] صحیح البخاری، ج‌۵‌، ص‌۸۳‌.
[۱۰] فتح الباری، ج‌۹، ص‌۴۳۵.
این روایت وضع اهل صفّه را بهتر روشن می‌کند، هرچند انتساب چنین گزارشی به دیگر مهاجران نیز می‌تواند صادق‌باشد.


هرچند اطلاعات چندانی درباره سبد غذایی ساکنان صفّه وجود ندارد؛ اما به نظر می‌رسد عمده‌ترین محصول زراعی مدینه، یعنی خرما بیش‌تر به انفاق در اختیارشان قرار می‌گرفت. چنانچه خرمای کافی در اختیار بود، به هر دو نفر روزانه یک مُدّ خرما می‌رسید.
[۱۱] مسند احمد، ج۴، ص۵۴۰‌.
در غیر این‌صورت مجبور بودند با چند خرما، روز خود را سپری کنند.
[۱۳] مسند اسحاق، ج‌۱، ص‌۲۰۱.
[۱۴] موارد الظمآن، ص‌۶۳۰.



برخی اعتراضها حکایت از دلزدگی برخی از آنان از خوردن مداوم خرما دارد.
[۱۶] السنن الکبری، ج‌۳، ص‌۴۷۲.
شاید به همین سبب بوده که یکی از آنان از این‌که پیرزنی انصاری هفته‌ای یک‌بار غذایی برایش تهیه می‌کرد خرسند بود.
[۱۸] صحیح البخاری، ج‌۷، ص‌۱۳۱.
[۱۹] المعجم الکبیر، ج‌۶، ص‌۱۷۳.



یکی از اهل صفّه بعدها با مشاهده نان بر سر سفره، تکبیر می‌گفت و خدا را شکر می‌کرد که دوره آب و خرما سپری شده‌ است.
[۲۲] الموطا، ج‌۲، ص‌۹۳۳.



پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) یک بار در پاسخ به این‌گونه اعتراضها فرمود: اگر می‌توانستم به شما نان و گوشت می‌دادم
[۲۳] نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج‌۳، ص‌۱۶.
[۲۴] السنن الکبری، ج‌۳، ص‌۴۷۲.
و از ناچیز و کم ارزش بودن غذای خودش طی ۱۲ روز گذشته خبر داد.


درباره وضعیت لباس اهل صفّه روایات محدودی، از محدودیتهای اهل صفّه در این زمینه حکایت می‌کند. به گفته واثله، نداشتن لباس، گرد‌ و‌ غبار آمیخته با عرق را بر تنمان خشک‌ می‌کرد.
[۳۰] المعجم الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۷۰.
در مقطع دیگری ۷۰ تن از اصحاب صفّه لباسی کمتر از متعارف داشتند، به‌گونه‌ای که در نماز دائماً نگران ستر عورت خویش (احتمالا از ناف تا زانو ) بودند.
[۳۱] صحیح البخاری، ج‌۱، ص‌۱۳۰.

در روایتی دیگر ۳۰ تن از ساکنان صفّه با بالا تنه عریان پشت سر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نماز می‌گزاردند و گاه با حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خود را پشت سر دیگران مخفی می‌کردند.


پیامبر قبل از هر چیز ساکنان صفّه و عموم تهیدستان را از گدایی منع کرده بود. آیه ۲۷۳ سوره بقره در همین زمینه نازل شده است. خداوند در این آیه از مؤمنان می‌خواهد تا در کمک کردن کوتاهی نکنند و گمان نکنند کسی که درخواست نمی‌کند نیازمند نیست:«... یَحسَبُهُمُ الجاهِلُ اَغنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعرِفُهُم بِسِیمهُم لایَسَلونَ النّاسَ اِلحافًا وما تُنفِقوا مِن خَیر فَاِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیم= هرکس نداند، آنها را بر اثر خویشتن‌داری، توانگر می‌شمارد. آنان را به وسیله سیمایشان می‌شناسی. از مردم به اصرار چیزی نمی‌خواهند و هر مالی که ببخشید خداوند بدان آگاه است».
[۳۷] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۳، ص‌۱۳۶.



۱. فتح الباری، ج‌۱۱، ص‌۲۴۴.
۲. بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج ۳، ص ۳۵۹.    
۳. فتوح البلدان، بلاذری، ج ۱، ص ۲۱.    
۴. عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۳.
۵. عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۷، ص۲۸۹-۲۹۰.
۶. شیخ المضیره، ص‌۵۲.
۷. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۸، ص‌۵۲.
۸. ابن‌ابی شیبه، المصنف، ج‌۱، ص‌۳۷۲.
۹. صحیح البخاری، ج‌۵‌، ص‌۸۳‌.
۱۰. فتح الباری، ج‌۹، ص‌۴۳۵.
۱۱. مسند احمد، ج۴، ص۵۴۰‌.
۱۲. ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، ج۳، ص۶۲.    
۱۳. مسند اسحاق، ج‌۱، ص‌۲۰۱.
۱۴. موارد الظمآن، ص‌۶۳۰.
۱۵. ابن عساکر، ابوالقاسم، تاریخ دمشق، ج‌۶۷، ص‌۳۱۹‌-۳۲۰.    
۱۶. السنن الکبری، ج‌۳، ص‌۴۷۲.
۱۷. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج‌۲، ص‌۴۸۶.    
۱۸. صحیح البخاری، ج‌۷، ص‌۱۳۱.
۱۹. المعجم الکبیر، ج‌۶، ص‌۱۷۳.
۲۰. مزی، جمال الدین، تهذیب الکمال، ج‌۷، ص‌۳۹۰‌-۳۹۱.    
۲۱. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج‌۲، ص‌۶۱۰.    
۲۲. الموطا، ج‌۲، ص‌۹۳۳.
۲۳. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج‌۳، ص‌۱۶.
۲۴. السنن الکبری، ج‌۳، ص‌۴۷۲.
۲۵. ترکة‌النبی، ص‌۵۸.    
۲۶. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج‌۱۲، ص‌۵۶.    
۲۷. نمیری بصری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج‌۲، ص‌۴۸۶‌-۴۸۷.    
۲۸. ابن عساکر، ابوالقاسم، تاریخ دمشق، ج‌۶۲، ص‌۳۵۹.    
۲۹. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج‌۳، ص‌۳۸۵.    
۳۰. المعجم الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۷۰.
۳۱. صحیح البخاری، ج‌۱، ص‌۱۳۰.
۳۲. بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج‌۱، ص‌۱۹۶.    
۳۳. ابن سید الناس، محمد بن محمد، عیون الاثر، ج‌۲، ص‌۳۸۵.    
۳۴. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج‌۳، ص‌۱۷۱.    
۳۵. بقره/سوره۲، آیه۲۷۳.    
۳۶. طبری، محمد بن جریر، جامع‌البیان، ج‌۳، ص۵۹۳، ۵۹۴ و ۵۹۹.    
۳۷. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۳، ص‌۱۳۶.
۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۲، ص‌۲۰۲‌-۲۰۳.    
۳۹. ابن جوزی، زاد المسیر، ج‌۱، ص‌۲۴۴-۲۴۶.    



دائرة‌المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «اَصحاب صُفَّه».    




جعبه ابزار