مراسم آیینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
می‌توان مراسم آیینی را نوع خاصی از گفتار و اعمال منظم دانست که از آموزه‌های دینی و ماورایی سرچشمه گرفته و یا برای بیان احساسات دینی و مذهبی به کار گرفته می‌شود و به دلیل قدمت زیادی که دارند در بیشتر موارد با
سنت و تاریخ مردمان یک منطقه پیوند خورده‌اند و جزئی از
فرهنگ روزانه و انکارناپذیر مردم شده‌اند.
واژه آیین (Ritual) ابتدا به معنای آداب و رسوم بود و بعدها اختصاصا به معنای
رسوم دینی یا جادوگرانه به کار گرفته شد. از این رو می‌توان گفت : رفتارهای آیینی، نوعی خاص از رفتار هستند که توسط
جامعه پذیرفته شده‌اند و به گونه‌ای ارتباط افراد آن جامعه را با پدیده‌های فرامادی یا
ماوراء الطبیعه برقرار می‌کنند.
با تحقیق در ادیان مختلف می‌توان دریافت که اعتقاد به یک امر قدسی و فراطبیعی، یکی از اصول تمامی آنها را تشکیل می‌دهد، به طوری که مؤسس یا
پیامبر هر
دین، خود فرستاده آن موجود ماورایی می‌داند و پیام‌هایی را که اغلب
ایدئولوژی پیروان آن دین به حساب می‌آید، از جانب او به مردم ابلاغ می‌کند. این پیام‌ها که شامل مجموعه‌ای از تعلیمات اخلاقی و رفتارهای خاص است، باعث شکل گیری الگوی زندگی پیروان آن
مذهب می‌شود که معتقدند این پیام ها، در صورت درست اجرا شدن، باعث تعالی و تکامل افراد خواهند شد و به روابط میان اعضای جامعه، معنا می‌بخشند و آن را نظام مند می‌کنند. از طرفی تعالیم دینی باید به گونه‌ای به پیروان
ادیان مختلف تعلیم داده شود و به اجرا درآید. وظیفه اجرایی کردن این تعالیم بر عهده مراسم خاصی است که از آنها به عنوان مراسم آیینی (Ritual Ceremony) یاد می‌شود و در
اسلام، آنها را سنن،
شعائر و
مناسک می‌نامیم.
بنا بر این، می‌توان مراسم آیینی را نوع خاصی از گفتار و اعمال منظم دانست که از آموزه‌های دینی و ماورایی سرچشمه گرفته و یا برای بیان احساسات دینی و مذهبی به کار گرفته می‌شود و به دلیل قدمت زیادی که دارند در بیشتر موارد با سنت و تاریخ مردمان یک منطقه پیوند خورده‌اند و جزئی از فرهنگ روزانه و انکارناپذیر مردم شده‌اند.
از ویژگی‌های مراسم آیینی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. در انجام دادن هریک از این مراسم ها، تن
انسان و اشیا، با مهارت و استادی خاصی به کار گرفته می‌شود، مانند :
سینه زنی،
نخل گردانی،
زنجیر زنی.
۲. مردم در طول مراسم، «بر هم کنش» یا تاثیر متقابل دارند و این گونه مراسم‌ها اغلب، باعث تشدید این برهم کنش‌ها می‌شود.
۳. در هر رسم غالبا اشیاء مختلفی به کار برده می‌شوند که معمولا جنبه نمادین دارند و گاه تمام مراسم، حول همان عنصر نمادین می‌چرخد، مانند:
صلیب، علم و نخل.
۴. ادبیاتی که در مراسم آیینی به کار گرفته می‌شود، معمولا از نوع خاص بوده و با
ادبیات رسمی مردم متفاوت است.
۵. مراسم آیینی غالبا با زمان و مکان خاص ارتباط و پیوند دارد، مانند:
محرم،
کریسمس،
عید پاک.
۶.
تحذیر و اجتناب، از عناصر رایج مراسم آیینی است، به طوری که مردم به هنگام اجرای این گونه مراسم ها، از اعمال و گفتار خاصی دوری می‌کنند و به اشیاء خاصی تمسک می‌جویند. این گونه پرهیزها و اجتناب ها، مفهوم و موقعیت مراسم را تشدید می‌کند و بدان حالت تقدس بیشتری می‌بخشد، مثل : ترک شیرینی و
جشن و
موسیقی و... در ایام
تاسوعا و
عاشورا و
شب‌های قدر.
۷. موضوعات غیرتجربی و موجودات فوق طبیعی، زمینه بسیاری از این مراسم‌ها را تشکیل می‌دهند. این که این موضوعات و موجودات، نمادهای خدا پنداشته می‌شوند یا موضوعاتی هستند که در پس آنها حقیقت و واقعیتی نهفته است، به نقش اصلی آنها در گرایش دادن احساسات و عواطف شرکت کنندگان، به ماورایی بودن مراسم و حضورشان در محضر خداوند و نظارت روح‌های مقدس و متعالی بر می‌گردد. با این حال، مراسم، ممکن است ظاهری کاملا دنیوی داشته باشد، مثل مراسم شب برات، که با پختن و خیرکردن حلوا و حضور بر مزار مردگان در
شب جمعه آخر سال شمسی، همراه است.
همان طورکه گفته شد، مراسم آیینی، وسیله اجرایی آموزه‌ها و دستورهای دینی و مذهبی در هر جامعه‌ای است، و از آن جا که این دستورات، اغلب شامل تعالیم اخلاقی و تعدیل کننده افراط و تفریط‌های رفتاری برای اعضای یک جامعه است، می‌توان به روشنی به ارتباط مستقیم مراسم آیینی با ارزش‌های اخلاقی پی برد، به طوری که در اکثر موارد، نمونه‌های آرمانی و متعالی اخلاقی افراد یک جامعه، در حین برگزاری مراسم آیینی آنها مشاهده می‌شود. احترام به کار و
فرهنگ، یاری متقابل (
تعاون)،
وفای به عهد، نگه داشتن حرمت سالخوردگان، مراقبت از کودکان،
عشق به دین و
میهن،
سرزنش بدی و
شرارت،
نکوهش بیدادگری و
ستم، مردانگی، ثبات،
صمیمیت،
ایثار و... نمونه‌هایی از ارزش‌های اخلاقی هستند که از طریق مراسم آیینی منتقل می‌شوند.
البته ناگفته نماند که این گونه مراسم ها، همیشه و در همه
ادیان و همه جوامع و همه زمان ها، باعث اشاعه ارزش‌های اخلاقی در میان افراد جامعه نمی‌شوند، بلکه در مواردی هم ممکن است باعث شوند که یک سری رفتارهای غیر ارزشی در میان شرکت کنندگان رواج پیدا کند. برای مثال در جشن رنگ که هر ساله در
هندوستان برگزار می‌شود و مردم به قصد افزایش شادی و تقویت روحیه گذشت و فروخوردن
خشم، به سر و صورت و بدن یکدیگر رنگ می‌پاشند، اصل اخلاقی حرمت نهادن به حریم شخصی دیگران، نادیده گرفته می‌شود و بیشتر به یک رفتار غیر اخلاقی شباهت پیدا می‌کند و یا
قمه زنی که در کشور ما و در بعضی دیگر از جوامع شیعی اجرا می‌شود، ترویج
خشونت و به هلاکت انداختن خود را به دنبال دارد که اموری غیر اخلاقی‌اند و چه بسا غیر مسلمانانی که این گونه رفتارها را می‌بینند، انجام دهندگان آنها را افرادی غیر متمدن و حتی به دور از هر گونه فرهنگ و اخلاق انسانی تصور کنند.
از دیگر کارکردهای مراسم آیینی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. گردهم آوردن مردم در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همکاری آنها، یکی از مهم‌ترین کارکردهای مراسم آیینی به حساب می‌آید که از طریق یکپارچه سازی
جامعه، باعث اعتبار بخشیدن به وضع موجود و در نهایت، ثبات اجتماعی در سطح جامعه می‌شود.
۲. فراهم آوردن زمینه تقویت و تایید دوباره پایبندی جامعه به یک رشته ارزش‌ها و باورداشت‌های خاص که ممکن است فراموش یا کم رنگ شده باشند.
۳. ارائه حمایت‌های روانی و کاهش
اضطراب،
ترس و
دلهره در میان اعضای جامعه.
۴. کاهش کشمکش‌های اجتماعی در بین اعضای جامعه.
۵. تحکیم نظارت اجتماعی از طریق نهادهای مدنی و سازمان‌ها و تشکل‌های غیر دولتی و گروه‌های نخبگان و آگاهان.
۶. انتقال غیر مستقیم ارزش‌ها و آداب و رسوم از نسلی به
نسل دیگر در جریان برگزاری مراسم.
۷. یکی دیگر از کارکردهای بسیار مهم مراسم آیینی، ایجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه است. به طوری که مشاهده شده است در بعضی از دوره ها، بنا به مقتضیات زمانی و شرایط سیاسی، اجتماعی و حتی بحران‌های اقتصادی حاکم بر جوامع، آن دسته از مراسم‌های آیینی که نقش محرک، خنثی سازی و یا تعدیل کننده را در آن
بحران بازی می‌کرده اند، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و با
شور و هیجان و گستره عمل بیشتری برگزار می‌شده‌اند و حتی گاهی منشا و محرک دگرگونی‌ها و انقلاب‌های اجتماعی نیز شده‌اند که نمونه بارز آن را می‌توان در نقش
عزاداری ماه‌های محرم و
صفر در به ثمر رساندن
انقلاب اسلامی ایران و رفع کمبودهای ناشی از شرایط
انقلاب، مشاهده نمود.
به طور کلی جشن‌ها و آیین‌های ایرانی را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد:
گروه اول را آیین‌های باستانی، اسطوره‌ای و فصلی تشکیل می‌دهند که شامل جشن‌هایی مانند:
نوروز،
تیرگان،
مهرگان،
یلدا،
سده و... هستند.
گروه دوم شامل آیین‌های دینی و مذهبی مانند:
عید غدیر،
عید فطر،
عید قربان، جشن‌های
تولد و
سوگواری و
وفات ائمه و... می‌شود.
گروه سوم، آیین‌های ملی، میهنی و حکومتی هستند. جشن‌های پیروزی انقلاب اسلامی ایران که هر ساله در ۲۲ بهمن برگزار می‌شود یا مراسم هفته
دفاع مقدس، نمونه‌ای از این گونه مراسم‌ها هستند.
گروه چهارم، آیین‌های منطقه‌ای‌اند که مخصوص یک ناحیه یا قوم خاص هستند و در دیگر نقاط کشور برگزار نمی‌شوند. مانند: جشن برداشت خرمن یا مراسم شروه خوانی یا مجلس زار و باد، که در بعضی اقوام یا مناطق کشور برگزار می‌شوند.
و بالاخره گروه پنجم شامل آئین‌های خانوادگی مربوط به تولد،
ازدواج،
ختنه،
بلوغ،
زیارت،
مرگ و... است که در طوایف و خانواده‌های مختلف، به صورت‌های گوناگون برگزار می‌شوند.
هر چند که طبق تعریف، تنها گروه دوم را می‌توان جزو مراسم آیینی به حساب آورد، اما شاید بتوان بعضی از جشن‌های دیگر را نیز جزو این گونه مراسم‌ها به حساب آورد؛ چرا که در آنها نیز نوعی
اعتقاد به یک امر قدسی وجود دارد و همراه با یک سری
ادعیه و مراسم خاص مذهبی انجام می‌شوند. برای مثال: نوروز که بزرگ‌ترین جشن اسطوره‌ای اقوام ایرانی و
عید رسمی
ایرانیان است، آن چنان با آموزه‌های دینی زرتشتی و اسلامی آمیخته شده است که دیگر نمی‌توان آن را تنها یک جشن اسطوره‌ای و باستانی به شمار آورد، به طوری که یکی از تفاوت‌های اساسی عید نوروز ایرانیان با اعیاد و جشن‌های دیگر کشورها در همین جنبه آیینی و دینی بودن آن است؛ چرا که در اغلب فرهنگ ها، عید و جشن، فقط به منظور شادمانی و سرور و به فراموشی سپردن مشکلات زندگی و راحت شدن موقتی از فکر و خیال این دنیا برگزار می‌شود (که در بعضی موارد نیز با حرکت‌ها و رفتارهای غیر اخلاقی همراه می‌شوند. مانند: جشن آوریل که با دروغ آوریل در اولین روز این ماه شروع می‌شود و یک رفتار غیر اخلاقی را در بین مردم ترویج می‌کند)؛ اما در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی، نوروز، علاوه بر این که روز شادمانی و سرور است، فرصتی برای تفکر در نظام
طبیعت و
آفرینش نیز معرفی شده است، تا آن جا که در
تعالیم دینی ما از این جشن به عنوان سنبل زنده شدن طبیعت پس از مرگ زمستانی آن یاد شده است و همان طور که در دعای تحویل سال آمده است، به مسلمانان توصیه شده است که همراه با این تحول طبیعی، آنها هم خود را متحول کرده و فکر و رفتار و گفتار خود را اصلاح نمایند.
پوشیدن لباس نو،
صله رحم، مهمانی دادن، عیدی (
هدیه)، دادن و عیدی گرفتن، نظافت محل زندگی و کار، برگزاری مراسم ازدواج و خواستگاری در ایام نوروز،
صلح و آشتی و کنارگذاشتن کدورت‌ها که اغلب با روبوسی (نماد صلح و آشتی) همراه است، برگزاری مراسم
پنجشنبه آخر سال که خانواده‌ها با حضور بر سر
مزار در گذشتگان، علاوه بر یاد مرگ، از درگاه
خداوند برای آنها آرزوی
رحمت و
مغفرت نیز می‌کنند؛ همگی از ارزش‌های اخلاقی هستند که در
دین اسلام و
زرتشت بر آنها تاکید فراوان شده است و با فرا رسیدن
عید نوروز، اجرا می‌شوند.
از دیگر جشن‌های آیینی می‌توان به اعیاد
فطر،
قربان، غدیر و نیمه شعبان، اشاره نمود که در همه آنها ارزش‌های اخلاقی‌ای چون: دید و بازدید دوستان و آشنایان، کمک به مستمندان از طریق پرداخت
زکات فطره، گوشت
نذری و یا عیدی و... رواج دارد.
یکی دیگر از مراسم‌های آیینی، عزاداری ماه‌های محرم و صفر و به ویژه مراسم روزهای
تاسوعا و
عاشورا است که شاید بتوان آنها را نمادی از مراسم آیینی ایرانی ـ اسلامی دانست که در آن ارزش‌های اخلاقی‌ای چون: تسلیم نشدن در برابر ستم و ستمگر،
شجاعت،
ایثار و جوان مردی و
امر به معروف و
نهی از منکر و... آموزش داده می‌شود.
ایام ماه مبارک
رمضان نیز یکی دیگر از مراسم‌های آیینی
مسلمانان است که با روزه داری (تحمل گرسنگی و به یاد مستمندان بودن)، افطاری دادن، دید و بازدید از اقوام و آشنایان و عیادت بیماران و... همراه است. در این ماه، مسلمانان همچنین با حضور در
مساجد و
تکایا و برگزاری مراسم سخنرانی و
ختم قرآن و نیز با برگزاری مراسم شب‌های قدر ـ که معمولا با
توبه و بازگشت از
عادت و رفتارهای ناپسند همراه است ـ، تعالیم اخلاقی
اسلام را که ممکن است در طول سال به دلایل مختلف، مورد غفلت واقع شده باشند، یادآور می‌شوند.
مراسم آیینی مهم دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد،
مراسم قالی شویان مشهد اردهال است که در دومین
جمعه مهر ماه هر سال، در اردهال
کاشان، (معروف به مشهد اردهال) به نشانه
خون‌خواهی و یاری رساندن به
امام زاده سلطان علی، از فرزندان
امام محمدباقر (علیه‌السّلام) برگزار می‌شود. در این مراسم که هر ساله مشتاقان زیادی را از گوشه و کنار کشور به سوی خود می‌کشد، ارزش‌هایی چون کمک به مظلومان و ستمدیدگان، وفای به عهد، تعاون و اتحاد در برابر ستم و... انتقال داده می‌شود.
نکته قابل توجه درباره تمام جشن‌ها و مراسم‌هایی که در
ایران پس از اسلام برگزار شده، این است که هر گاه یکی از مراسم‌های آیینی و مذهبی با انواع دیگر جشن‌ها و مراسم‌ها تقارن پیدا کرده است، آنچه بیشتر افکار و احساسات جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده، مراسم‌های آیینی و مذهبی بوده است. مثلا در سال‌هایی که محرم و نوروز با هم تقارن پیدا کرده اند، مردم به جای این که ابتدای آن سال را جشن بگیرند، آن را با
عزاداری امام حسین (علیه‌السّلام) آغاز کرده‌اند و سپس به صورتی تعدیل شده، سنت‌های نوروز را به جا آورده‌اند. که این خود دلیلی بر اهمیت دادن ایرانیان به تعالیم دینی و پایبندی به دستورهای اخلاقی اسلام است.
ایرانیان، همچنین، پس از ورود اسلام، سنت‌های ایرانی و زردشتی خود را به گونه‌ای به‌گزینی و بازسازی کردند که با اسلام، سازگار باشد و همین اسلامی شدن و آمیختگی سنت‌ها با اسلام، موجب دوام و کارآمدی آنها گردید. آیین‌های نوروز و سنت‌های مربوط به پوشش (چادر به سر کردن زنان و شلوار پوشیدن) از این قبیل‌اند.
۱. نظام‌های اخلاقی در اسلام و ایران (به همراه تحلیل جامعه شناسانه از وضعیت اخلاقی در جامعه امروز ایران)، مجید محمدی، تهران: کویر، ۱۳۷۹.
۲. انسان شناسی فرهنگی، دانیل بیتس و فرد پلاگ، محسن ثلاثی، تهران : علیم، ۱۳۷۵.
۳. پایه‌های اجتماعی اخلاق، محمد رضا صادقی، تهران : اشاره، ۱۳۷۱.
۴. آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، محمود روح الامینی، تهران: آگاه، ۱۳۷۶.
۵. قرآن و به‌گزینی فرهنگ ها، رقیه صادقی نیری، تهران: پیام آزادی، ۱۳۷۸.
۶. فرهنگ علوم اجتماعی، جولیوس گولد و ویلیام کولب، مترجم : محمد جواد زاهدی مازندرانی، تهران : مازیار، ۱۳۷۶.
دانشنامه اخلاق و تربیت اسلامی، برگرفته از مقاله «آیین».
