مدیریت مساجد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مدیریت مساجد، اعمال مدیریت اصولی و اساسی است که امکانات موجود
مسجد را برای برنامه‌های فرهنگی، تبلیغی، علمی، هنری و غیره‌ی خویش را پی‌ریزی و در حین اجرا، نقاط
ضعف و قوت را بررسی کند.
امام خمینی معتقد است «تصرف در
موقوفات مسجد یا موقوفات دیگر موکول به اجازه و نظر
متولی شرعی است.»
نه اصل مسجد؛ و اینکه واقف مسجد خود را
متولی، و عزل و نصب امام مسجد را در حیطه تولیت خود قرار دهد اعتبار ندارد زیرا «جعل
تولیت برای مسجد صحیح نیست، و
عزل و
نصب او اثر ندارد.»
و یا اینکه بگوید: بنده نیتم این بوده که تولیت مسجد را عهده‌دار شوم، نسبت به خود مسجد چنین حقی را ندارد. به جهت اینکه «اصل مسجد تولیت‌بردار نیست،
ولی نسبت به
موقوفات آن، واقف می‌تواند خود یا دیگری را
متولّی قرار دهد.»
پس «نمازخواندن در آن (مسجد)، موقوف بر اجازه کسی نیست»
و حتی نسبت به تصرفاتی غیر از نمازخواندن در مسجد، مانند اقامه مجلس و استفاده از بلندگو و برق و فرش و غیره «نهی
واقف اثر ندارد. بلی، اگر برای اشیای مربوط به مسجد،
متولّی خاصی قرار داده شده؛ تصرف در آنها موقوف است به نظر او و مراعات جهت وقف.»
و ازآن‌جهت که «مسجد
متولّی ندارد و
متولّی بردار نیست.»
بنابراین «رضایت کسی (حتی واقف زمین) در
عبادت در آن معتبر نیست
ولی تصرفاتی که منافی با احترام مسجد یا مزاحم
نمازگزاران باشد جایز نیست.»
از آنچه که گذشت معلوم می‌گردد که مسئولیت هیات امناء در مساجد، برنامه‌ریزی و مدیریت در جهت حفظ و نگهداری از ساختمان مسجد و اموال و وسایل آن و فراهم‌آوردن شرایط جهت عبادت کردن مردم است، نه چیز دیگر، آن هم وفق مقررات و مصلحت مسجد؛ و هر کاری «اگر خلاف
مقرّرات یا خلاف مصلحت مسجد باشد جایز نیست.»
و بر همین اساس حتی اگر لازم باشد «
خراب کردن مسجد برای تجدید ساختمان مسجد و
تعمیر آن مانع ندارد.»
با نگرشی اجمالی به
تاریخ سرگذشت
مساجد درمی‌یابیم که مساجد تنها برای ادای فرایض دینی نبوده بلکه علاوه بر پایگاه تجمع طبقات گوناگون اجتماع برای ادای وظایف
شرعی و دینی، همواره مهم‌ترین پایگاهی به شمار می‌رفته که مردم و به خصوص
جوانان و افراد بانفوذ، از این مکان مقدس استفاده می‌کرده در آنجا جمع می‌شده‌اند تا درباره‌ی مسائلی سیاسی، اقتصادی، خدماتی و غیره به بحث و مذاکره بپردازند؛ از این رو پیوسته از این مکان مقدس به صورتی مردمی به منظور سیاست گذاری‌های محلی استفاده می‌شده است.
لذا به منظور رسیدن به اهداف مذکور نیاز به پیش‌بینی، برنامه‌ریزی سازماندهی امکانات و نیرو‌ها و در نهایت، کنترل و نظارت بر اجرای برنامه‌ریزی‌ها است. قدر مسلم همه‌ی این‌ها اداره کننده‌ای می‌طلبد که با در نظر گرفتن شرایط مکانی و زمانی مساجد، اعمال مدیریت اصولی و اساسی کند، یعنی امکانات موجود مسجد را به خوبی و به دقت شناسایی و موقعیت مکانی مسجد را کاملاً تجزیه و تحلیل نماید و با در نظر گرفتن ابعاد گوناگون آن، شناخت دقیقی از آن داشته باشد و گروه‌های سنی متفاوت را که با مسجد سر و کار دارند، شناسایی کند، گرایش‌های جوانان و میان‌سالانی که با مسجد سر و کار دارند شناخته شوند، آنگاه با مد نظر قراردادن کلیه‌ی مواردی که اشاره شد، برنامه‌های فرهنگی، تبلیغی، علمی، هنری و غیره‌ی خویش را پی‌ریزی و در حین اجرا، نقاط
ضعف و قوت را بررسی کند، لکن برای فراهم کردن چنین زمینه‌ای توجه به مسائل دیگری به شرح زیر ضروری است:
در فعالیت‌های عمومی مسجد، بیان نقش مسجد در ترویج معارف اصیل اسلامی، از عوامل مؤثر است و تبیین این مسئله که مسجد چگونه مکانی است؟ قداست و عظمت این مکان چقدر و تا کجاست؟ اقوال
پیامبران و
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) در خصوص مسجد تا چه حد است؟ مسجد چگونه می‌تواند
انسان را به
سیر الی الله سوق دهد، چگونه می‌تواند انسان را از پلیدی‌ها و نامردمی‌ها و
جهالت نجات بخشد و سر‌انجام فضای معنوی و ملکوتی مسجد چگونه می‌تواند
روح انسان را صیقل دهد و زنگار هر آنچه در شان مخلوق شایسته‌ی خدا نیست، بزداید، امروزه مطرح است.
از عوامل مؤثر دخیل در فعالیت‌های عمومی، بیان نقش مسجد در تبیین موضوعات اجتماعی و فرهنگی است، امروزه اگر چه به ظاهر جبهه‌ای نظامی در سرحدات کشور اسلامی ما به چشم می‌خورد تا نیاز به حضور نظامی داشته باشد، لکن دشمنان قسم خورده‌ی
انقلاب اسلامی که از وجود
تفکر سیاسی اجتماعی و معنوی انقلاب اسلامی بسیار وحشت دارند، ناکام از توطئه‌ی نظامی، جبهه‌ی دیگری را بر ضد نظام و انقلاب اسلامی گشوده‌اند، که آن جبهه، فرهنگی است. آنان می‌خواهند با فراهم آوردن وسایل
لهو و لعب و سرگرمی‌های آنچنانی، لباس‌های نامناسب و غیره، جوانان، را از راه اصلی و از مسیری که در پیش گرفته‌اند، منحرف سازند و با سست کردن
ایمان و
اعتقاد آنان، بین ایشان و انقلاب جدایی بیندازند و فاصله ایجاد کنند که مؤثرترین و کارسازترین راه مقابله با این توطئه، مسلح کردن جوانان ما به مسائل اعتقادی و آگاه کردن آنان نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است که اجرای این کار در محیط مسجد گیراتر از هر محیط دیگر و تاثیرگذاری آن بیشتر است و از طرفی بین جوانان و نوجوانان و طبقات گوناگون مردم
رغبت بیشتری برای حضور در مساجد که فکر می‌کنند مرکز اطلاعات‌گیری است، پیدا می‌شود و لذا حضور افراد بیشتر می‌شود.
عوامل دیگری در فعالیت‌های عمومی که مدیر مسجد می‌تواند به آن جذابیت ببخشد، بیان، تفسیر، و تجزیه و تحلیل مسائل اقتصادی، بهداشتی و به طور کلّی مسائل روز است. نکته‌ی مهم در فعالیت‌های عمومی اینکه، اجرای برنامه‌هایی که ذکر شد به گونه‌ای پیش بینی و طراحی می‌شوند که مخلّ
آسایش و
آرامش و
اوقات فراغت همسایگان مسجد نشوند.
احترام به شخصیت جوانان در جذب جمعیت جوان و نوجوان به مسجد، بسیار مؤثر است. وقتی جوان و یا نوجوانی احساس کند که حضورش در مسجد موجب ارتقای شخصیتی وی است و توسط
امام جماعت و
اهل مسجد مورد احترام واقع می‌شود، خود به خود حضور در مسجد و روی آوردن به مسجد و مراکز دینی و تبلیغی را ارزش می‌داند و سعی می‌کند روز به روز بر این حضور و فعالیت بیفزاید. تشویق جوانان و نوجوانان به شرکت در نماز‌های جمعه و جماعت از عواملی است که در کامیابی برنامه‌های مدیریتی مسجد مؤثر است. همچنین در طول سال شمار زیادی از جوانان و نوجوانان در مراکز آموزشی، هنری، فرهنگی، ورزشی و غیره شرکت داده شوند و در مسابقات گوناگون حضور یابند و در هر محله به افراد ممتاز جوایزی اهدا شود. چنانچه مدیریت مسجد هر منطقه با مجتمع‌های آموزشی، فرهنگی، ورزشی و غیره در محله‌ی خود، یا آموزش و پرورش منطقه از قبل هماهنگ کند، در پایان هر مسابقه‌ی فرهنگی، علمی، آموزشی و غیره جایزه‌ی فرد برتر و ممتاز ضمن مراسمی در مسجد محله به او اهدا شود.
اجرای خطبه
عقد در مسجد نیز موردی است که می‌تواند در جذابیت بیشتر مؤثر باشد، مدیریت مسجد با اهل محل از قبل ارتباط‌هایی داشته باشد تا مراسم عقد، به خصوص خطبه عقد، در مسجد محله خوانده شود. در مساجد، مراسم جشن‌ها و اعیاد برگزار شود همچنانی که در اعیاد و جشن‌ها بین خانواده‌ها رفت و آمد و دید و بازدید صورت می‌گیرد، امام جماعت مسجد در قالب مدیر و اداره کننده‌ی مسجد، قبلاً در این زمینه با افراد مورد نظر هماهنگ و با کار فرهنگی و تبلیغی مسجد را برای دید و بازدید مؤمنان با یکدیگر، اعم از
زن و
مرد مهیا سازد و در آنجا ساعاتی را مسلمانان در کنار هم بگذارنند و جشن‌ها و اعیاد را به یکدیگر تبریک بگویند که در سایه‌ی این برنامه، وحدت، یکپارچگی و اخوت بین طبقات گوناگون مردم، به وجود می‌آید، از کینه‌ها، کدورت‌ها،
نفاق و غیره که باعث جدایی و ایجاد فاصله بین
مسلمانان می‌شود، جلوگیری به عمل می‌آید و اگر خلائی هست با این کار پر می‌شود.
از موارد دیگری که این کار می‌تواند در جذب افراد به مسجد و کامیابی برنامه‌های مدیر مسجد، مؤثر باشد، ارتباط منظم و مستمر با نمازگزاران و سر‌کشی به منازل نمازگزاران است، در واقع همان برخوردی که در صدر
اسلام از طرف
رسول گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
حضرت علی (علیه‌السّلام) صورت می‌گرفت که وقتی احدی از نمازگزاران یک یا دو جلسه‌ی
نماز غیبت داشت، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می‌شدند که شخص مورد نظر گرفتاری دارد یا در بستر
بیماری افتاده است، بلافاصله به
عیادت او می‌رفتند و در صورتی که دچار گرفتاری بود، سعی می‌کردند با مشارکت سایر
مؤمنان، به رفع گرفتاری او اقدام کنند، یا اگر
بیمار بود،
دعا می‌فرمودند که
خداوند شفا عنایت کند.
شکی نیست که مساجد باید دارای مدیریتی قوی و توانمند باشند، یعنی ائمه‌ی جماعات باید خود اوّلین برنامه‌ریز باشند تا بتوانند مساجد را هم به منظور تقویت بنیه‌ی دینی و مذهبی و هم به منظور بهره‌برداری مسائل سیاسی، اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم مهیا سازند، بنا به تعریف علمی مدیریت: «مدیریت،
علم و هنر هماهنگی، برنامه‌ریزی، سازماندهی، کنترل و نظارت، ابزار، افراد و منابع، به منظور نیل به هدف است».
سعی شود برنامه‌های اضافی، مثل سخنرانی‌ها یا دعاهای طولانی بعد از اتمام نماز باشد، تا اگر کسی فرصت مناسبی به منظور بهره‌مندی از برنامه‌ها نداشت، بتواند نمازها را به جماعت به جا بیاورد و به برنامه‌های خود برسد، زیرا بی‌توجهی به این مسائل گاهی باعث کم شدن جمعیت نمازگزارن می‌شود و از کیفیت سایر برنامه‌های مسجد نیز می‌کاهد.
از انجام دادن و اجرای برنامه‌های اضافی در مسجد خودداری شود، یعنی علاوه بر برپایی نماز جماعت، اجرای برنامه‌هایی مانند سخنرانی و یا قرائت دعاهای طولانی که از قبل اعلام و برنامه‌ریزی شده است، از برنامه‌های اضافی دیگر که گاهی بدون پیش‌بینی در بعضی مساجد اجرا می‌شود، خودداری شود تا نمازگزاران بتوانند در برنامه‌های اعلام شده و فرصت‌های زمانی پیش‌بینی شده از برنامه‌های مسجد بهره بگیرند، چه بسا در بسیاری موارد، مساجد برنامه‌های ویژه‌ای را اعلام می‌کنند و جمعیت زیادی هم به منظور بهره‌برداری از برنامه‌ی اعلام شده در مسجد حضور پیدا می‌کنند، لکن پس از
شروع برنامه‌ها طرح مسائل حاشیه‌ای و جانبی باعث می‌شود که پس از گذشت یک ساعت از
شروع مجلس، خستگی بر اهل مجلس چیره می‌شود و شرکت کنندگان یکی پس از دیگری سعی در خروج از مسجد دارند؛ در صورتی که برنامه‌های اصلی مسجد
شروع نشده است، از طرفی در چنین وضعی حالت بی‌نظمی بر مسجد و مجلس مربوطه حاکم می‌شود که از کیفیت برنامه‌ها می‌کاهد و در نهایت اهدافی که برگزاری مراسم در پی آن بود، حاصل نمی‌شود.
اقامه‌ی نماز جماعت در هر سه وقت، در اول وقت
شرعی در مسجد برگزار شود: گاهی در بعضی مسجد‌ها که نماز جماعت ندارند، یا نماز جماعت آنان مرتب، منظم و مستمر نیست، در فکر نمازگزارانی که یک یا دو بار به مسجد مراجعه می‌کنند و با این وضع روبرو می‌شوند، این طور تداعی می‌شود که نماز جماعت در مسجد برگزار نمی‌شود، و لذا سعی می‌کنند به مسجد دیگری مراجعه کنند که این موضوع موجب کم جمعیت بودن نمازها در مسجد می‌شود و آن
نشاط و پویایی که باید در مساجد باشد، کمرنگ می‌شود. در بعضی مساجد، به خصوص صبح‌ها نه تنها
نماز جماعت برگزار نمی‌شود، بلکه درب مسجد هم به روی نمازگزاران بسته است که این وضع آثار منفی زیادی در بر دارد و باعث می‌شود که مسجد رونقی نداشته باشد.
پذیرایی در تثبیت جمعیت شرکت کننده و رفع خستگی بسیار مؤثر است، متاسفانه این مورد جز در بعضی مواقع استثنایی، در برنامه‌های مسجد مورد توجّه نیست و در بسیاری موارد به مناسبت‌های گوناگون، جلسات سخنرانی و یا دعاهای طولانی بدون هیچ تنوعی از ۲ الی ۳ ساعت، به طول می‌انجامد، یا بعضاً چند استکان چای، آن هم با کیفیت‌های آن چنانی بسنده می‌کنند، لکن ضرورت دارد مدیر مسجد با هماهنگی با هیات امنا، در هر مراسمی متناسب با موضوع مجلس در فرصت مناسبی، از شرکت کنندگان پذیرایی شود. در این صورت جمعیت احساس خستگی نمی‌کند و مجلس هم متنوع می‌شود و شرکت کننده، حوصله‌ی بیشتری به منظور استفاده از برنامه‌های پیش‌بینی شده پیدا می‌کند.
به منظور جذابیت بیشتر برنامه‌های مسجد: در مراسمی که سخنرانی جزو برنامه‌ی اصلی مسجد است، ضروری به نظر می‌رسد که مدیر مسجد ترتیبی اتخاذ کند تا در مورد موضوعات خاص از افراد با صلاحیت نامی و متخصص در قالب سخنران دعوت شود که جلسه بهره بیشتری داشته باشد و مستمعین این باور را داشته باشند که مراسم منعقد شده صرفاً برای رفع تکلیف نیست، بلکه مراسمی هدف‌دار است و عمده‌ی آن ارتقای سطح علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و غیره‌ی شرکت کنندگان است و لذا در صورت ادامه‌ی این برنامه‌ها و استفاده از وجود چنین اشخاصی یقیناً در هر مراسم در مقایسه با مراسم قبل، نه تنها جمعیت افت نمی‌کند، بلکه در هر مرحله جمعیت بیشتر در مراسم حضور می‌یابند و از طرفی بهره‌دهی مجلس هم بالا می‌رود.
با توجه به اوصافی که از شیوه‌ی برگزاری و اجرای برنامه‌های مساجد به میان آمد و با عنایت به اینکه امام جماعت هر مسجد در قالب شخص روحانی جایگاه ویژه‌ای دارد و مردم نیز برای این عزیزان احترام ویژه‌ای قایلند، به خصوص در وضع کنونی که هر فردی از جامعه‌ی اسلامی درباره‌ی مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و... کشور و منطقه تفکراتی دارد که ناشی از
رشد آگاهی و
بینش افراد در پرتو برکت انقلاب اسلامی است، به منظور ایجاد
وحدت، انسجام و پرهیز از هر گونه تنش و جدایی و ایجاد فاصله بین افراد و
تعارض آرا و موضع‌گیری‌ها و سوق جامعه اسلامی در جهت اهداف برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی و توصیه‌های مقام
ولایت لازم است در هر شهرستانی شورای سیاستگذاری ائمه‌ی جماعات مساجد تشکیل شود و مسائل گوناگون منطقه را تجزیه و تحلیل کند و در خصوص مسائل متفاوت، تصمیم واحدی اتخاذ کند. در برابر موضوعات خاص و عام همگن و هماهنگ عمل نمایند.
از طرفی وجود شواری سیاستگذاری ائمه‌ی جماعات می‌تواند بعد نظارتی بر عملکرد ائمه‌ی محترم جماعات داشته باشد و در صورتی که در پاره‌ای از مسائل در برخورد‌ها و موضع‌گیری‌ها یا اداره‌ی مساجد، نقاط ضعفی مطرح بود، شورا بتواند تا قبل از تبدیل نقطه‌ی ضعف به مشکلات حادتر، جلوی آن را بگیرد و نواقص و نارسایی‌ها را اصلاح کند.
ارزشیابی در کار و عملکرد مساجد، کار بس دشوار و سنگینی است و اجر و
پاداش فعالیت‌های انجام شده را تنها
خداوند قادر می‌تواند عنایت کند، لکن به لحاظ اینکه نظارتی بر کار ائمه‌ی محترم جماعات باشد و مدیران مساجد هم احساس کنند علاوه بر اینکه
شرعاً باید متعهد باشند و احساس مسئولیت نمایند، عملکردشان مورد ارزیابی است، لذا سعی می‌کنند به منظور تحقق امور گوناگون، چارچوب داشته باشند. در این وضع، حالتی رقابتی بین مساجد پیش می‌آید و هر مسجد سعی می‌کند بهترین و با محتوا‌ترین برنامه‌ها را داشته باشد، پس از جمع بندی عملکرد مساجد می‌توان به نقاط ضعف و قوت مساجد پی برد و همچنین هر مسجدی می‌تواند از تجربه‌ی مدیریت مسجد دیگر بهره بگیرد، خلاصه اینکه ارزشیابی عملکرد مساجد عامل بسیار مهمی در بالا بردن کیفیت برنامه‌های مسجد، شتاب بخشیدن به فعالیت‌ها و غیره به شمار می‌رود.
۱ـ لازم است به کلیه‌ی دستگاه‌های اجرایی اعم از دولتی یا بخش خصوصی که در خصوص شهرک‌سازی یا ساخت اماکن مسکونی به صورت انبوه فعالند مؤکداً تاکید شود که محل مناسبی با توجه به ابعاد توسعه‌ی محل، مورد نظر قرار گیرد.
۲ـ در ساخت مساجد سعی شود به منظور بالا بردن جذابیت و زیبایی فضای مسجد ضمن مراعات سبک‌های معماری سنتی که مورد استفاده‌ی اماکن مذهبی است، فضای سبز مناسب و مکان‌های مورد نیاز به تناسب فعالیت‌های مسجد مثل حسینیه، خانه‌ی خادم، خانه‌ی عالم، اتاق صوتی، پایگاه مقاومت، نمای زیبا و مناسب و غیره مد نظر قرار گیرد.
۳ـ در خصوص وضع فعلی مساجد موجود که بسیاری از آنان قدیمی است، لازم است مدیریت هر مسجد با پیگیری و جذب مشارکت‌های مردمی، در بازسازی، ترمیم و توسعه‌ی مسجد، به تناسب منطقه اقدام نماید.
۴ـ فعال کردن مراکز علمی از جمله کتابخانه در کنار مسجد، از موارد بسیار ضروری است که باید در ساختار مساجد به آنها توجه دقیق شود. ائمه‌ی محترم جماعات در قالب مدیران مساجد از اعمال سلیقه‌ای شخصی در تغییر نما و فضای مساجد به طور جدی خودداری نمایند و قبل از انجام دادن عملیاتی با صاحبان فن و صاحب نظران مشورت کنند تا فعالیت‌های انجام شده بیشتر مورد بهره‌برداری و استفاده باشد.
نکته مهم‌تر در بحث مدیریت سیاسی اجتماعی امام جماعت مسجد، این است که امام جماعت باید ارزش‌های انقلاب را پاس دارد. مدیریت مسجد باید دارای بینش سیاسی و اجتماعی کافی و به مسائل آگاه باشد. موضع‌گیری امام جماعت در قالب مدیر مسجد باید در راستای سیاست‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی باشد که هم از تفرقه و جدایی جلوگیری شود و هم بر وحدت، انسجام و یکپارچگی بین طبقات گوناگون اجتماع مردم بیفزاید و هم از گمراه شدن افراد کم سواد و ناآگاه و بیگانه با مسائل پرهیز شود. امام جماعت مسجد در قالب مدیر مسجد باید قوی و
امین باشد، در تصمیم‌گیری‌ها دقت شود و در تصمیم خود استوار باشد، از تاثیرپذیری‌های بی‌مورد شخصی به دور باشد و در امانتداری زبانزد خاص و عام باشد. در صورت وجود این شروط، حرف و عملش نافذ است و در غیر این صورت، عامه‌ی مردم او را با چشم دیگری می‌نگرند، سخنش کم اثر و عملش غیر صواب در بین مردم جلوه می‌دهد.
امام جماعت هر منطقه باید برخورد‌های خوب و حساب شده با مردم داشته باشد. در بین مردم و در واقع در
دل و قلب مردم جایگاه داشته باشد، در بین طبقات گوناگون اجتماع نفوذ داشته باشد و در صورت وجود چنین اوضاعی امام جماعت مسجد رسالت مدیریتی دیگر خود را که رفع اختلاف بین نمازگزاران، رفع اختلاف خانوادگی آنان و فراتر از همه، رفع اختلاف شخصی و خانوادگی است، به خوبی انجام دهد.
امام جماعت در قالب یک محور در هر منطقه در جریان‌های گروهی باید کاملاً مستقل عمل نماید و همه‌ی طبقات و گرو‌ه‌ها را زیر چتر و پوشش خود داشته باشد. در جریانات گروهی پر واضح است که امام جماعت محل و منطقه، نباید از دیدگاه خاصی
حمایت و دیدگاه‌های دیگر را رد و با افراد قطع ارتباط کند، و یا در مقابل آنان موضع بگیرد، یقیناً آنها هم به فکر مقابله و موضع‌گیری خواهند افتاد. لذا در چنین اوضاعی به
تجربه ثابت شده است که محوریت امام جماعت رفته رفته کمرنگ می‌شود و نقش اساسی خود را به خوبی نمی‌تواند ایفا کند. مثلاً در جریان انتخابات مجلس شورای اسلامی باید نقش خود را در قالب دعوت کلی و عمومی از مردم به منظور حضور در شعب اخذ رای و ضرورت پشتیبانی از طبقات و گروه‌های گوناگون مردمی، ایفا کند و اکیداً از جانبداری از شخص و گروهی خاص بپرهیزد.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مدیریت مساجد»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۲۲. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
