محمد بن عمر واقدی (مقاله‌دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعبدالله محمد بن عمر بن واقد واقدی (
۱۳۰-
۲۰۷ق)، مورخی مشهور، آگاه به اخبار جنگ‌ها و غزوات، مطلع از سرگذشت پیشینیان، محدثی حافظ، ادیب، مفسر و
فقیه قرن دوم و سوم هجری قمری بود.
ابوعبدالله محمد بن عمر بن واقد واقدی مدنی اسلمی بغدادی، وی در سال ۱۳۰ق در
مدینه به دنیا آمد و از موالیان
بنی سهم بود و در ردیف مورخانی است که تخصص آنها در مغازی و فتوحات می‌باشد. او دوران فراگیری دانش را در مدینه گذراند و پس از آن به
شام و
رقّه رفت و دوباره به
بغداد بازگشت و مدتی
مامون (خلافت
۱۹۸-
۲۱۸ق) سمت قاضی عسکر را به او سپرد.
واقدی از
سفیان ثوری و
مالک بن انس روایت کرد.
محمد بن سعد و
ابوحسان زیادی از وی روایت کرده‌اند.
او به دلیل استفاده از روش‌های تاریخی خاص، مورد سرزنش اصحاب حدیث قرار گرفته، خصوصاً در مواردی که اسناد نقل‌ها را داخل در یکدیگر کرده و از چند سند یک متن را فراهم آورده است.
رجال‌نویسان
اهل‌سنت او را مورخی مشهور، آگاه به اخبار جنگ‌ها و غزوات، مطلع از سرگذشت پیشینیان،
محدثی حافظ، ادیب، مفسر و فقیه دانسته‌اند.
ابن ندیم او را
شیعه می‌داند،
ولی
شیخ مفید آن را ردّ می‌کند و می‌گوید: تمایل او به
مذهب تسنن روشن است.
بیشتر اهل‌سنت او را تضعیف کرده‌اند.
کتاب مهم بر جای مانده او
المغازی نشانه کار گسترده و تتبع بسیار وی در روایات ایام
هجرت تا رحلت
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد. مقایسه کتابش با
سیره ابن اسحاق، دامنه و وسعت کتاب واقدی را به خوبی آشکار می‌کند، خصوصاً از جهت ارایه جزئیات و حوادث ریز و درشت به مراتب بر سیره ابن اسحاق ترجیح دارد. شیوه کارش این‌گونه بوده که با استفاده از تمامی منابع شفاهی و مکتوب به تحقیق درباره مغازی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداخته و نکته مهم اینکه خود با رفتن به مناطقی که در آنها نبرد صورت گرفته و نیز اخذ اطلاعات لازم از نسب‌شناسان قبایل، آگاهی‌های خود را تکمیل کرده است. برخی از سندهای
المغازی نشان می‌دهد که او از منابع رسمی و احتمالا مکتوب استفاده کرده مانند آنجا که از
زهری نقل می‌کند و در مواردی هم از اطلاعات خانوادگی استفاده کرده است. نکته شگفت اینکه واقدی با آنکه دانش خود را از مدینه گرفته و به
عراق نیز رفته است، در بخش مغازی از
ابن اسحاق چیزی نقل نکرده است. در کتاب
طبقات الکبری ۱۴۳ بار و در کتاب
تاریخ الطبری ۳۸۷ بار از واقدی نام برده شده که نشانگر وسعت استفاده آن دو از واقدی است.
از مهم‌ترین خصوصیات کتاب
المغازی این است که کامل‌ترین کتاب تاریخی از جهت نظم و ترتیب تاریخی نسبت به دوره خودش می‌باشد. تعداد زیادی از کتب مغازی همچون کتاب سیره ابن اسحاق بدون تاریخ است یعنی وقایع و حوادث ذکر شده تاریخ ندارند، اما کتاب
المغازی واقدی تاریخ‌بندی و منظم است. در مجموع، کتاب
المغازی واقدی کامل‌ترین و بهترین تاریخ برای زندگی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد.
همچنین واقدی کتابی درباره
جنگ جمل داشته که
سید رضی خطبه‌ای از
امام علی (علیه‌السّلام) را به نقل از کتاب الجمل واقدی آورده است. کتابی که تحت عنوان فتوح الشام به او نسبت داده شده، بیشتر حماسی و در بسیاری از موارد فاقد سند و حتی اسناد آن غیرمانوس است و لذا در نسبت آن به واقدی تردید شده است. کتاب دیگری با عنوان الرده اخیراً از وی به چاپ رسیده و شباهت زیادی به آنچه در
فتوح ابن اعثم درباره رده آمده، دارد و می‌تواند بدان معنا باشد که ابن اعثم
حوادث رده را از کتاب واقدی استفاده کرده است.
واقدی خودش مستقیماً از زهری روایت نکرده، اما در بیشتر موارد، اعتمادش بر روایاتی است که دیگران مستقیماً از زهری روایت کرده‌اند.
سال مرگ او را به اختلاف از ۲۰۷ق تا
۲۰۹ق ذکر کرده‌اند، ولی
خطیب بغدادی می‌گوید: او سال ۲۰۷ق در بغداد از دنیا رفت و در مقبره خیزران دفن شد.
دیگر آثار او عبارت‌اند از: مقتل حسن بن علی (علیه‌السّلام) ذکر القرآن،
اخبار مکه، السقیفه و بیعة ابی بکر ازواج النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تاریخ الفقهاء التاریخ الکبیر
تفسیر القرآن سیرة ابی بکر ضرب الدنانیر و الدراهم فتوح العراق اختلاف اهل المدینه و الکوفه الآداب امر الجثه و الفیل حرب الاوس و الخزرج الرغیب الترغیب فی علم القرآن و غلط الرجال السنّة و الجماعة و ذم الهوی السیره الضعیف الطبقات غلط الحدیث مداعی قریش و الانصار فی القطائع و وضع عمر الدواوین المناکح مولد الحسن و الحسین (علیهماالسلام) وفاة النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
مقتل الحسین (علیه‌السّلام) ذکر الاذان الحدود و الشهادات.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۷۴۸-۷۴۹، برگرفته از مقاله «محمد واقدی».
