محمد بن عبدالجبار نفری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نِفَّری،
محمد بن عبدالجبار، بن حسن، ملقب به مصری و اسکندری، کنیه اش ابوعبدالله،
صوفی قرن چهارم می‌باشد.
وی در شهر نِفَّر (نیپور سابق)، بین
کوفه و
بصره ، به دنیا آمد.
از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست و در نخستین تذکره‌ها ذکری از وی به میان نیامده است.
علت این امر را پیروی نکردن وی از طریقتی خاص یا شیخی مشهور یا تعمد در ناشناس ماندن و ابراز نکردن صریح آرای خویش، به سبب هراس از فضای حاکم بر جامعه پس از ماجرای حلاج، دانسته‌اند.
نخستین بار
ابن عربی در فتوحات مکیه و مواقع النجوم به او اشاره کرده است
و صوفیان
اندلس نیز در سلسله انساب خود از وی به همراه شبلی و حلاج نام برده‌اند.
به گفتۀ
عفیف الدین تلمسانی ،
وی زندگی خود را در
سیاحت و گمنامی سپری کرد و سرانجام در یکی از روستاهای
مصر درگذشت؛ اما غانمی این نظررا رد کرده و گفته تمام سفرهای نفّری در
عراق بوده و محل وفات وی نیز "نیل مصر" در عراق است.
وی علت اشتهار نفّری را در
مصر و
مغرب و اندلس، نتیجۀ اهتمام شاگردان ابن عربی و تلمسانی دانسته است.
تاریخ وفات نفّری را، به اختلاف، ۳۴۴،
۳۵۴
و ۳۶۶ ذکر کرده‌اند.
نفّری آثاری به نظم و نثر از خود بر جای گذاشته، که مهم‌ترین آن‌ها مجموعه المواقف و المخاطبات است که افزون بر چند نسخۀ خطی موجود، نسخه‌ای از آن با شرح و ترجمۀ آربری، در۱۳۱۳ش/۱۹۳۴ در قاهره به چاپ رسیده است.
پل نویا تعدادی از رسالات و اشعار وی را در اثری با عنوان نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق بلخی، ابن عطاء الآدمی و النفّری، در۱۳۵۱ش/ ۱۹۷۳ در
بیروت منتشر کرده است.
جمال مرزوقی و سعید غانمی نیز مجموعه‌ای از آثار وی را، به ترتیب، با عناوین النصوص الکامله للنفّری و الاعمال الصوفیه در مصر و عراق چاپ کرده‌اند.
برخی محققان، مولف اصلی المواقف و المخاطبات را محمدبن عبدالله نفّری (متوفی ۳۵۴) دانسته و بر این نظر بوده‌اند که
محمد بن عبدالجبار، مصاحب یا نوۀ وی بوده و آرا و احوال عرفانی او را نوشته است
مواقف مشتمل بر ۷۷ «موقف» کوتاه و بلند است که جنبه‌های متعددی از تعالیم صوفیه را در بر دارد و به گفتۀ نفّری الهام و املای مستقیم خداست.
مخاطبات نیز مضامین مشابهی دارد و شامل ۵۶ خطاب است.
مهم‌ترین ویژگی عرفان نفّری، طرح اصطلاح «وقفه» یا «موقف» است و مفهوم آن اشاره به موضعی است که واقف در معرض شهود
خدا و شنیدن خطاب الهی است.
به گفتۀ مرزوقی
، تصوف نفّری مبتنی بر فنای افعال و
ارادۀ سالک و بقای به افعال خدای تعالی، و عدم شهود غیر خدا و نهایتاً شهود احدیت است.
پس او تأکید دارد که حال فنا نباید موجب ترک (فنا) اعمال شرعی شود؛ ازاین-رو، صوفی باید پس از فنا به حال بقا برگردد و حق عبودیت را به جا آورد و به اوامر شرعی عمل نماید.
اصطلاحی که نفّری برای فنا و فانی به کار می‌برد، وقوف و واقف است.
از نظر نفّری، وقفه بالاتر از معرفت و معرفت نیز بالاتر از علم است.
واقف از هرچیز و هرکس به خدا نزدیک‌تر است و از بشریت و اوامر و نواهی فراتر رفته است.
در چنین مقامی واقف به مجرای اراده و فیض الهی بدل گشته و حتی
قدرت خلق و ایجاد می‌یابد.
اسلوب نفّری در نگارش آثارش کاملاً رمزی، غامض و مشتمل بر صور خیال است و درک آن بسیار دشوار است
به رغم اصالت تعالیم نفّری، عناصری مشابه با تعالیم جنید و به‌ویژه حلاج
و حتی در برخی مواقف، نشانه‌هایی از عقیده به حلول و اتحاد دیده می‌شود.
اما برخی دیگر عقیده دارند که وی معتقد به وحدت شهود بوده است نه
وحدت وجود یا اتحاد
خود وی نیز در جایی عقیده به حلول و اتحاد را رد کرده است.
بنابه نظر مرزوقی
، نفّری
انسان را فاقد اراده و تمام افعال او را، از
طاعت و
معصیت ، مخلوق خدا می‌دانست.
وی می‌کوشید کلامش با
شریعت متعارض نباشد، اما عباراتی دارد که مغایر
کتاب و
سنّت است
نفّری یکی از بزرگان صاحب سبک در تاریخ
زبان عربی است واز اسلوب و الفاظ خاص او، افراد دیگری از جمله
ابن قضیب البان (متوفی ۱۰۴۰)، مولف المواقف الالهیه، استفاده کرده‌اند
ابن سبعین نیز در الرساله الفقیریه، هنگام نقد مذاهب فلسفی
صوفیه ، به نفّری و مواقف او اشاره کرده است
عفیف الدین تلمسانی نیز بر مواقف نفّری شرح نوشته است.
(۱) ابراهیم ابراهیم یاسین، المدخل الی التصوف الفلسفی، (کویت (، ۲۰۰۶.
(۲)
احمد امین، ظهر الاسلام، بیروت،) ۱۳۷۳/۱۹۵۳ (.
(۳) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۲، ذیل حاجی خلیفه، ج۶،) بی جا (، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۴) عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، چاپ جمال المرزوقی،(قاهره)، ۲۰۰۰.
(۵) حاجی خلیفه.
(۶)
محمد بن
احمد ذهبی، المشتبه، چاپ علی
محمد البجاوی، ۱۹۶۲.
(۷) زرکلی.
(۸) عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الکبری، چاپ
احمد عبدالرحیم السایح، قاهره، ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۹) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت،) بی تا (.
(۱۰) ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، بیروت، ۱۹۷۳.
(۱۱) عمر فروخ، تاریخ الفکر العربی الی ایام ابن خلدون، بیروت، ۱۹۸۳.
(۱۲) جمال المرزوقی، النصوص الکامله للنفری،(قاهره)، ۲۰۰۵.
(۱۳)
محمد بن عبد الجبار النفری، الاعمال الصوفیه، ترجمه و چاپ سعید الغانمی، بغداد، ۲۰۰۷.
(۱۴)
محمد بن عبد الجبار النفری، المواقف و المخاطبات، چاپ ارثر یوحنا آربری، قاهره، ۱۳۵۲/۱۹۳۴.
(۱۵) بولس نویا، نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق البلخی، ابن عطاء الآدمی، النفّری، بیروت، ۱۹۷۳.
(۱۶) یاقوت حموی، معجم الادباء.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن عبدالجبار نفری»، شماره۶۴۲۰.
