محمد بن اسحق بحاثی زوزنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَحّاثی، ابوجعفر محمد بن اسحاق بحاثی زوزنی (د ۴۶۳ق/ ۱۰۷۱م)،
ادیب و
قاضی در
قرن پنجم زندگی می‌کرد.
وی از جدش محمد بن حسین بحاث
نسب گرفته است؛ نسبت زوزنی نیز شهر خاستگاه او زوزن (میان
هرات و
نیشابور) را نشان می‌دهد.
بحاثی در مدرسه سیوری در دروازه عَزْره از محلات نیشابور
زندگی می‌کرد و در
غزنه وفات یافت
او علاوه بر
ادب، در
حدیث نیز دستی داشته است
؛ اما شهرتش به سبب آثار و تالیفات متعددی است که در جد و هزل تالیف کرده بود
در مورد دیوان شعرش، یاقوت از قول محمد بن محمود نیشابوری در سرالسرور می‌گوید: شعرش بیش از ۲۰ هزار
بیت است که در ۹ مجلد گردآمده
علاوه بر این،
باخرزی
و
عبدالغافر فارسی دیوان او را دیده، و پسندیده بودند. آنچه امروزه از اشعار وی باقی مانده، ابیاتی است پراکنده که در منابع مختلفی چون
دمیة القصر،
تتمة الیتیمة،
معجم‌الادباء
آمده است. بحاثی علاوه بر شعر هجو که مایه
شهرت او بوده، در
رثا،
غزل،
وصف،
مدح و خمریات و فخر
نیز
شعر سروده بود.
بحاثی شاعر و ادیبی زبردست و نساخی ماهر بود، چندان‌که وی را زینت زوزن خوانده‌اند
او که
حنفی مذهب بود، نسبت به
آیین تسنن تعصب بسیار می‌ورزید
؛ اما تعصب در دین مانع از آن نبود که وی با زبانی زهرآگین به هجو مردمان پردازد. او در این کار چندان افراط می‌ورزید که هیچ‌کس، از گزند زبانش در
امان نبود. بحاثی - چنانکه خود می‌گوید - هر کس را که می‌دید، نخست هجو وی در ذهنش نقش می‌بست.
بحاثی
خط نسخ را نیکو می‌نوشت و کتاب‌هایی نیز به خط او در دست بوده است. عبدالغافر فارسی می‌گوید: بحاثی نسخه‌ای از غریب‌الحدیث
ابو سلیمان خطابی را که خود نگاشته بود، به قصد
سماع نزد پدربزرگش عبدالغافر بن محمد، و برای تصحیح نزد ابوسعد ابن دوست
قرائت کرد و می‌افزاید: نسخه‌ای به آن زیبایی و وضوح هرگز ندیده بوده است. همو در جای دیگر می‌گوید که نسخه‌ای از کتاب یتیمةالدهر ثعالبی در ۵ جلد به خط زیبای وی دیده که به ۳۰ دینار نیشابوری - که بس کمتر از بهای واقعی آن بوده - به فروش رسیده است.
دیگر آثاری که به وی نسبت داده‌اند، اینهاست: ۱.شرح دیوان بحتری که یاقوت آن را بزرگ و سرشار از
علم و فواید بسیار وصف می‌کند و می‌افزاید که جز این کتاب، اثری از بحاثی نمی‌شناخته است.
۲.نحو القلوب است،
که هیچ اطلاعی از محتوایش در دست نیست. علاوه بر این، بغدادی اثر دیگری به نام بحر القلوب به وی نسبت داده
که شاید همان نحو القلوب باشد که
تحریف شده است.
(۱) ابن اثیر،
علی، اللباب، بغداد، مکتبة المثنی.
(۲)
باخرزی،
علی، دمیة القصر، به کوشش محمد تونجی، بیروت، ۱۹۷۱م.
(۳) بغدادی، ایضاح المکنون.
(۴) ثعالبی، عبدالملک، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۵) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۶) صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش.
(۷) صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، به‌کوشش س ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۸) عبدالقادر قرشی، الجواهرالمضیة، به‌کوشش عبدالفتاح محمدحلو، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
(۹) غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکز.
(۱۰) قفطی،
علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
(۱۱) قفطی،
علی، المحمدون من الشعراء، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۱۲) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۱۳) یاقوت حموی، معجم الادباء.
(۱۴) یاقوت حموی، معجم البلدان؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن اسحق بحاثی زوزنی»، شماره۴۵۰۹.
