محتوای سوره انسان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره انسان ، هفتاد و ششمین
سوره از
قرآن کریم است.
سوره انسان نود و ششمین یا نود و هشتمین
سوره در ترتیب نزول است که پس از
سوره الرحمن و پیش از
سوره طلاق نازل شده‌است.
این سوره دارای ۳۱
آیه و ۲۴۰
کلمه است
و به نام‌های «هَل أتی»، «
انسان » و «
دهر » شهرت یافته که هر سه از آیه نخست این سوره برگرفته شده‌است:«هَل اَتی عَلَی الاِنسنِ حینٌ مِنَ الدَّهرِ لَم یَکُن شَیًا مَذکورا»
و چون بیش‌تر آیات آن به بیان وصف ابرار اختصاص یافته به آن سوره «
ابرار » نیز گفته‌اند.
برخی «
امشاج » را نیز از نام‌های این سوره دانسته‌اند که ظاهراً برگرفته از واژه «امشاج» در آیه دوم آن است.
درباره پیوند این سوره با سوره پیشین گفته‌اند:
خداوند،
سوره قیامت را با
آفرینش انسان از
نطفه به پایان برده و این سوره را نیز با
خلقت انسان آغاز کرده‌است.
فواصل
آیات این سوره به «الف» است.
مدنی یا مکّی بودن این سوره با عنایت به شأن نزولی که برای آن گفته‌اند از اهمیتی فوق العاده برخوردار شده و بحث‌های گسترده‌ای را به خود اختصاص داده‌است.
شیعه و بسیاری از
اهل سنت با ارائه شواهدی، مدنی بودن همه سوره یا دست‌کم ۲۲ آیه ابتدای آن را ثابت کرده‌اند.
برخی از اهل سنت نیز همه سوره را مکی دانسته‌اند.
براساس روایات پرشماری که در منابع شیعه
و سنی
آمده این سوره در شأن اهل بیت (علیهم‌السلام) نازل شده‌است.
علامه امینی در
الغدیر ۳۴ نفر از دانشمندان اهل سنت، از جمله
اسکافی ،
ترمذی ،
طبری ، ابن‌عبدربّه، ابن‌مردویه، ثعلبی، واحدی،
زمخشری و خوارزمی را نام برده که این
شأن نزول را گزارش کرده‌اند.
علی (علیه‌السلام) نیز در چند مورد به آیات این سوره بر فضیلت خود
احتجاج کرده‌است
، از همین‌رو سوره هل اتی همواره از فضایل
اهل بیت (علیهم‌السلام) به شمار آمده‌است.
در شأن‌نزول مشهور این سوره از
ابن‌عباس آمده‌است:
حسن و
حسین (علیهماالسلام) بیمار شدند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به همراه جمعی به
عیادت آنان آمدند و به علی (علیه‌السلام) پیشنهاد کردند تا برای شفای فرزندان خود نذری بکند.
علی (علیه‌السلام) و
فاطمه (علیهاالسلام) و کنیزشان (
فضّه ) نذر کردند که اگر آن‌ها شفا یابند سه روز
روزه بگیرند.
حسنین (علیهماالسلام) از بیماری
شفا یافتند.) و آنان روزه گرفتند در حالی که) چیزی در خانه آنان نبود.
علی (علیه‌السلام) از شمعون خیبری سه
صاع جو به
قرض گرفت.
فاطمه (علیهاالسلام) یک صاع آن را
آرد کرد و ۵ قرص
نان پخت.
هنگام
افطار سائلی بر در
خانه آمد و گفت:
سلام بر شما ای خاندان
محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، بی‌توانی
مسلمان هستم، غذایی به من دهید، خداوند به شما از غذاهای بهشتی عطا کند.
آنان
مسکین را بر خود مقدم داشتند و در آن
شب جز
آب ننوشیدند.
روز دوم را همچنان روزه گرفتند و به هنگام افطار یتیمی بر در خانه آمد و غذای خود را به وی دادند.
در سومین روز نیز به هنگام افطار اسیری بر در خانه آمد و آنان سهم غذای خود را به او بخشیدند.
صبح هنگام علی (علیه‌السلام) دست حسنین (علیهماالسلام) را گرفته، به نزد پیامبر آورد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آن‌ها را مشاهده کرد که از شدت گرسنگی می‌لرزیدند.
فرمود:مشاهده چنین حالی در شما برای من بسیار دشوار است.
سپس برخاست و به همراهی آنان وارد خانه فاطمه (علیهاالسلام) شد و دخترش را دید که در محراب ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته‌است پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ناراحت شد.
در همین هنگام جبرئیل فرود آمد و گفت:ای محمد این سوره را بگیر.
خداوند با چنین خاندانی به تو
تهنیت می‌گوید، آنگاه سوره هل اتی را بر او خواند.
روشن است که این شأن نزول (نذر برای شفای حسنین (علیهماالسلام)) با مدنی بودن این سوره سازگار است؛ زیرا ولادت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در
مدینه بوده‌است.
براساس همین روایات،
شیعه بر نزول همه این سوره یا حداقل بخش نخست آن (تا آیه ۲۲) در مدینه اتفاق دارد
، چنان‌که مشهور اهل‌سنت نیز آن را مدنی دانسته‌اند
؛ ولی برخی از آنان با مکی دانستن این سوره در صدد انکار شأن نزول فوق بر آمده‌اند.
آلوسی با تردید در مکی بودن سوره می‌نویسد:احتمال نزول آیات درباره اهل بیت (علیهم‌السلام) وجود دارد و نقل این روایت به وسیله ابن جوزی و عدم انکار آن تأییدی بر این معناست.
مفسران برای اثبات مدنی بودن سوره انسان افزون بر روایات به شواهد و قراین دیگری نیز استناد جسته‌اند.
علامه‌طباطبایی از سیاق آیات آن به ویژه از
آیات «یوفونَ بِالنَّذر» و «ویُطعِمونَ الطَّعام» استفاده کرده‌است که این آیات از داستانی واقعی خبر می‌دهد و از بودن «
اسیر » در میان کسانی که به دست آن ابرار
اطعام شده‌اند نتیجه می‌گیرد که این آیات مدنی است، زیرا مسلمانان در مکه اسیری در اختیار نداشته‌اند.
برخی از
مفسران اهل سنت با استناد به سیاق آیات، مکّی بودن سوره را ترجیح داده‌اند.
آنان در تبیین این
سیاق گفته‌اند:این سوره از یک سو به تفصیل نعمت‌های بهشتی را به تصویر کشیده و عذاب‌های غلیظ
قیامت را شرح می‌دهد و
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را به شکیبایی در برابر حکم
پروردگار خود فرا می‌خواند و او را از اطاعت هر گناهکار و کفوری باز می‌دارد و از او می‌خواهد تا ثابت‌قدم بوده و با مشرکان
مداهنه و سازش نکند.
از سوی دیگر این‌گونه دستورات در مکه به هنگام دشواری‌ها و آزارهای مشرکان نازل می‌شده؛ نظیر اوامری که در سوره قلم، مزمّل و مدّثر نازل شده‌است
؛
لیکن استفاده مکّی بودن سوره از این سیاق بعید است، زیرا تفصیل نعمت‌ها و عذاب‌های شدید، ویژه سوره‌های مکی نیست؛ از جمله سوره الرحمن و
حجّ با این‌که مدنی است در هر دو نعمت‌های بهشتی و عذاب‌های غلیظ دوزخ به تفصیل آمده‌است و بخش دوم سوره (آیات ۲۳ ۳۱) که در آن فرمان بردباری و خودداری از پیروی «آثم» و «کفور» و سازش با آنان و امر به پایداری آمده‌است خود سیاقی مستقل دارد و احتمال مکی بودن آن بخش می‌رود و بر فرض پذیرش نزول یکباره این سوره، باز امر به صبر به سوره‌های مکی اختصاص ندارد، چنان‌که همین‌گونه دستورات در
سوره کهف که آن را مدنی برشمرده‌اند نیز آمده‌است.
از سوی دیگر رنج و آزاری که
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در مدینه از
منافقان و بیماردلان دید کمتر از اذیت
مشرکان مکه نبود.
محتوای این سوره را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد.
در بخش نخست (آیات ۱-۲۲) به آفرینش انسان از نطفه می‌پردازد.
سپس می‌فرماید:خداوند انسان را به راهی که تنها راه اوست هدایت کرد و در برابر این هدایت یا آن را شاکرانه می‌پذیرد یا کفورانه نمی‌پذیرد، آنگاه به عذاب‌های گوناگون کسانی که در برابر
هدایت الهی ایستادگی کرده،
کفر میورزند اشاره می‌کند. سپس در ضمن ۱۸ آیه به ویژگی‌های ابرار و نعمت‌هایی که بدانها در قیامت ارزانی خواهد شد می‌پردازد.
به گفته علامه طباطبایی غرض این سوره نیز بیان نعمت‌های گوناگونی است که به ابرار داده می‌شود.
براساس این آیات ابرار از جامی می‌نوشند که آمیزه‌ای از کافور (خوش رایحه و آرامبخش) دارد.
چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و به هرکجا که بخواهند جاریش می‌سازند.
در ادامه، اوصاف ابرار را این‌گونه بیان می‌کند:
۱. به
نذر خویش وفا می‌کنند.
۲. از روزی که
عذاب و گزند آن دامنگستر است می‌هراسند.
۳. با این‌که به غذای خود نیازمندند آن‌را به بینوا و
یتیم و
اسیر می‌بخشند.
۴. این کار را تنها برای خشنودی
خدا می‌کنند و توقع
پاداش و سپاس از کسی ندارند.
۵. از روزی عبوس و سهمگین هراسناک‌اند و خداوند در برابر این همه
استقامت و
ایثار به ابرار
بهشت و لباس‌ها و فرش‌هایی از
پرنیان می‌دهد.
این در حالی است که بر تخت‌های آراسته تکیه زده و آفتاب و سرما در آن‌جا نمی‌بینند و در سایه‌های درختان به راحتی از میوه‌های رام آن‌ها بهره می‌برند. در بهشت ظروف سیمین و جام‌های بلورین در اندازه‌های مناسب پیرامون ابرار گردانده می‌شود.
آنان از جام‌هایی سیراب می‌شوند که لبریز از
شراب طهور آمیخته با زنجبیل است و از چشمه‌ای بهشتی به نام «
سلسبیل » برگرفته شده؛ همچنین پسرانی جاودانی چون مرواریدهای پراکنده برای خدمت گرداگرد آنان می‌گردند و هرچه در بهشت بنگری نعمت‌های فراوان است و پادشاهی بزرگ.
بر اندام بهشتیان لباسهایی از پرنیان نازک سبزفام و از دیبای ستبر است و با دستبندهای سیمین زیور شده‌اند و خداوند به آنان باده‌ای پاک می‌نوشاند و این بهشت پرنعمت پاداش اعمال بهشتیان است و کوشش آنان نزد پروردگار مشکور و مقبول افتاده‌است.
به گفته برخی مفسران از لطایف این سوره این است که خدای سبحان برای رعایت حرمت
بتول و نور چشم رسول،
حضرت فاطمه (علیهماالسلام) در شمار نعمت‌های بهشتی از «حورالعین» سخن نگفته و به ذکر خدمتکاران جوان و جاویدان بسنده کرده‌است
، با این‌که حورالعین از مهم‌ترین نعمت‌هایی است که در سایر موارد در شمار نعمت‌های بهشتی بیان می‌شود.
از آن‌جا که پاداش ابرار بر اثر
صبر در راه خداست در بخش دوم (آیات ۲۳-۳۱) روی سخن را به پیامبر اکرم و او را به شکیبایی دعوت کرده، می‌فرماید:
قرآن از سوی خداوند فرود آمده و مایه
تذکر بشر است، آنگاه ۵ دستور مهم به پیامبر اکرم می‌دهد:
۱. در
تبلیغ و اجرای
حکم پروردگار شکیبا باشد.
۲. از هوا و هوس‌های گناهکاران و
کافران پیروی نکند.
۳. (برای فراهم آوردن نیروی لازم برای تحمل مشکلات بزرگ) پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد کند.
۴. بخشی از
شب را در پیشگاه خدا به
سجده افتد.
۵. شب‌های دراز، خدا را به پاکی ستاید.
در ادامه این نکته را یادآور می‌شود که کافران زندگی زودگذر دنیا را دوست دارند، در حالی که روزی گرانبار را که پیش رو دارند به غفلت به پشت سرمی‌افکنند.
سپس به آنان هشدار می‌دهد که به نیروی خود مغرور نشوند، زیرا خداوند است که آن‌ها را آفریده و پیوندهای وجودشان را محکم کرده و
قوت و
قدرت بخشیده و هر زمان که بخواهد آنان را نابود
و گروه دیگری را جایگزین آنان می‌کند.
سپس می‌گوید:این (آیات) نوعی یادآوری است که بدون هیچ اجباری هر کس بخواهد با استفاده از آن، راهی به سوی پروردگارش بر می‌گزیند. در آیه بعد برای نفی توهم
تفویض می‌گوید:شما چیزی را نمی‌خواهید، مگر این‌که خدا بخواهد.
هرکس را که بخواهد و شایسته ببیند در رحمت خود درمی‌آوَرَد و برای ستمگران عذابی پردرد فراهم ساخته‌است. (آیات ۲۳-۳۱)
درباره
فضیلت قرائت سوره انسان و خواص آن روایاتی رسیده‌است.
براساس روایتی از
امام‌باقر (علیه‌السلام) هرکس سوره هل اتی را در هر بامداد
پنجشنبه بخواند خداوند حوریانی فراوان به همسری او درمی‌آورد و با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
محشور می‌شود
؛ همچنین براساس روایاتی
تلاوت این سوره موجب تقویت نفس می‌شود.
الاتقان فی علوم القرآن؛ الاحتجاج؛ اسباب النزول، واحدی؛ اسرار ترتیب القرآن؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ ترجمة الامام الحسین (علیه‌السلام)؛ تفسیر البصائر؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ العدد القویه؛ الغدیر فی الکتاب و السنة والادب؛ فی ظلال القرآن؛ الکشاف؛ کشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ مستدرک الوسائل.
دائرة المعارف قران کریم جلد چهارم، برگرفته از مقاله "انسان/سوره".
