مجموعه فتاوی ابن جنید (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعلی محمد بن احمد بن جنید کاتب اسکافی معروف به ابن جُنَید اسکافی از
فقها و متکلمان امامیه
قرن چهارم هجری قمری در اسکاف (نزدیکی
بغداد ) به
دنیا آمد. او از استادان
شیخ مفید است. ابن جنید و ابن ابی عقیل عمانی را «القَدیمَین» (دو فقیه دوران قدیم) می‌نامند.
او علاوه بر
فقه و
کلام ، در ادبیات، لغت، فهرست و شیوه نگارش نیز مهارت داشته و کتاب نوشته است. او را به خاطر محل تولدش
اسکافی ، به خاطر این که نوه جنید است ا
بن جنید و به دلیل مهارتش در کتابت، کاتب لقب داده‌اند.
آیة الله شیخ علی پناه اشتهاردی .
اين كتاب در بردارندۀ اقوال و نظريات محمد بن جنيد اسكافى (م حدود ۳۸۱ ق) است كه توسط
عالم بزرگوار آية الله شيخ على پناه اشتهاردى از موسوعه‌هاى فقهى همچون
مختلف الشیعه گردآورى شده است.
از قديمى‌ترين فقهايى كه در كتب فقهى به نظريات آنان استناد شده است
حسن بن ابی عقیل عمانی و
ابن جنید رازی است كه به سبب شهرت در فقاهت و تطبيق احكام با ادله و اصول فقه از آنان تعبير به« القديمين
يا الأقدمين» شده است.
پس از دورۀ اوليۀ فقه كه در آن صاحبان فتوا همچون
علی بن بابویه (م ۳۲۹ ق) و
جعفر بن قولویه (م ۳۶۸ ق) صرفا بر حسب متن روايات فتوا مى‌دادند به گونه‌اى كه هر فتوايى در كتاب‌هاى اين فقها حكايت از وجود روايتى به آن مضمون داشته است.
در دورۀ دوّم فقهايى همچون ابن ابى عقيل و ابن جنيد پا به عرصۀ فقاهت شيعه گذاشتند كه در فتاوايشان به ادلّه و اصول فقه و ظن غالب استناد مى‌كردند كه در بين آنان دو شخصيت معروف يعنى ابن ابى عقيل و ابن جنيد (م ۳۸۱ ق) از جايگاه خاصى برخوردار هستند.
از اين دوره و حتى از زندگانى اين دو فقيه بزرگ اطلاعات كافى در دست نيست تا بتوان به بررسى روش اجتهاد آن دو در استنباط احكام شرعى پرداخت و لكن از آنچه شيخ مفيد و ديگران نقل نموده‌اند ابن جنيد تمايل به قياس در اجتهاد داشته و به همين دليل از روش مشهور و معروف در اجتهاد
علماى اماميّه دور شده است، اما از ابن ابى عقيل افرادى همچون نجاشى و شيخ طوسى در كتاب‌هاى رجالى‌شان مدح گفته‌اند.
علامه حلّی مى‌نويسد: و خلاف ابن الجنيد غير معتد به، فإن الشيخ رحمه الله لما ذكره في كتاب فهرست الرجال و أثنى عليه قال: إلاّ أن أصحابنا تركوا خلافه، لأنّه كان يقول بالقياس.
شیخ انصاری در كتاب الطهارة مى‌نويسد: فقد ذكر في ترجمة الإسكافي أنّ الأصحاب تركوا خلافه لأجل قوله بالقياس و ان
فتاويه غالبا على طبق العامّة مع أنّ المجمعين هنا بالخصوص لم يعتنوا بمخالفته و عدم عثوره بعيد و لم يظهر
من عداه مخالفة في المسألة.
آقا بزرگ تهرانی در الذريعة در مورد كتاب تهذيب الشيعة ابن جنيد و علت ناياب شدن نسخه‌هاى آن مى‌نويسد: لكنّه لأجل قوله بالقياس ترك الأصحاب العمل
بجميع تصانيفه الكثيرة و استنسخها حتى أن في عصر
العلاّمة لم يوجد منها غير مختصرة.
در
أعیان الشیعه آمده است: و اتّبع أصول الفقه
من الإماميّة الحسن بن أبي عقيل العماني و محمد بن أحمد بن الجنيد الإسكافي و كلاهما
من أهل المائة الثالثة إلى الرابعة و ينسب إلى ثانيهما العمل بالقياس.
با استفاده از رهنمودهاى
آیة اللّه العظمی آقا حسین بروجردی (م ۱۳۸۰ ق)، در ابتدا شيخ عبد الرحيم بروجردى كتاب
رسالتان مجموعتان من فتاوى العلمين (على بن بابويه، و حسن بن ابى عقيل عمانى) را تأليف نموده است كه آية الله شيخ على پناه اشتهاردى با تدوين حواشى و پاورقى‌هاى گرانقدرش و تتبع و تجديد نظر در مطالب آن وى را يارى نموده است.
وى در پايان كتاب
فتاوى ابن جنيد مى‌نويسد: و كان المبتكر لهذه الفضيلة سماحة حجة الإسلام و المسلمين الحاج شيخ عبد الرحيم البروجردي زيد في عمره.
پس از تأليف كتاب
رسالتان مجموعتان من فتاوى العلمين،
حاج شیخ عبد الرحیم بروجردی تصميم به
جمع‌آورى
فتاواى ابن جنيد مى‌گيرد اما پس از
جمع‌آورى مقدارى از آن، تكميل آن را به حاج شيخ على پناه اشتهاردى واگذار مى‌نمايد كه وى با
جمع‌آورى
فتاواى ابن جنيد از كتاب مختلف الشيعه
علامۀ حلّى (م ۷۲۶ ق) و براساس ترتيب و تنظيمى جديد، كتابى را تدوين مى‌نمايد كه گويا كتاب جديدى براساس مطالب و نظم جديدى مى‌باشد.
وى در مقدمۀ آن آورده است: ثم إن
جامع فتاوى ابن الجنيد أعني
العالم العامل... شيخ عبد الرحيم البروجردي... بعد
جمع مقدار منها قد وكّل النظر فيها و ترتيبها و تنظيمها
من جميع الجهات إليّ و التمس مني أن أجدّد النظر فأجبت التماسه فبعد المراجعة
من البدو إلى الختم رأيت أن أغيّر أسلوب ما
جمعه و رتّبه، فقدمت بعض العناوين تارة و أخرت بعضها أخرى، و زرت فيها ثالثة و نقصت عنها أخرى، فصار
مجموعها بمنزلة
رسالة مستأنفة مع أنه دام توفيقه لم يأل في
جمعه و ترتيبه بقدر وسعه.
حواشى كتاب موجود داراى مطالب ارزشمند و متنوعى است كه برارزش
علمى كتاب مى‌افزايد. در اين حواشى:
در بعضى از موارد نام راويانى كه ذكر نشده‌اند بيان شده است.
در بعضى از موارد رواياتى كه در كتب حديثى پيدا نشده‌اند بيان شده‌اند.
در بعضى از حواشى ترجمۀ لغات مشكل ذكر شده.
در گروهى ديگر منابع و مآخذ روايات و آيات بيان شده‌اند.
در بعضى از حواشى به اختلاف نسخ در بيان متن روايت اشاره شده است.
نكتۀ قابل ذكر اين كه اگر منابع و مآخذ كتب فقهى كه در متن كتاب مختلف الشيعه وجود دارد در حواشى كتاب بيان مى‌شد به خوانندگان در استفادۀ بهتر از مطالب كتاب كمك شايانى مى‌كرد.
اين كتاب توسط آية الله شيخ على پناه اشتهاردى در سال ۱۴۱۱ ق آماده شده است و توسط مؤسسۀ نشر اسلامى تابع
جامعۀ مدرسين در سال ۱۴۱۶ ق چاپ شده است.
كتاب موجود شامل كتاب‌هاى
طهارت ،
صلاة ،
زکاة ،
صوم ،
حج ،
جهاد ،
متاجر ،
دیون و توابع آن،
امانات و توابع آن،
اجاره و توابع آن، هبات و توابع آن،
نکاح ،
طلاق و توابع آن،
عتق و توابع آن،
ایمان و توابع آن،
صید و
ذباحه و توابع آن،
قضاء و توابع آن،
فرائض ،
حدود ،
قصاص و
دیات مى‌باشد.
كتاب خمس نيز در ضمن كتاب الزكاة ذكر شده است.
نرم افزار
جامع فقه اهل البیت علیهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی.
