مجموعه بشیرآغا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بشیرآغا، مجموعه، مجموعه‌ای در
استانبول که
حاجی بشیرآغا،
رئیس خواجه سرایان (
دربار عثمانی)،
بنا کرده است.
این مجموعه، مشتمل بر
مسجد،
کتابخانه،
سَبیل (
سقاخانه )،
خانقاه،
مکتب صبیان (
دبستان ) و
مدرسه (
علوم دینی ) است.
حاجی بشیر آغا در ۱۱۵۷ـ ۱۱۵۸، سال‌های آخر
عمر خویش، به احداث این مجموعه پرداخت.
ساخت مجموعه، متأثر از شیوه
باروک است که از اوایل
قرن دوازدهم تا روزگار
محمود اول (ح ۱۱۴۳ـ ۱۱۶۸) بر
معماری ترک‌ها حاکم بوده است.
این
مسجد و شاید هم مجموعه، در فاصله ۱۲۴۲ـ ۱۲۵۵، به فرمان
محمود دوم مرمت شد.
در
ساختمان مسجد و مدرسه بشیرآغا تکه
سنگ‌های هندسی شکل و
آجر به‌طور یک در میان به کار رفته است.
شبستان این
مسجد که در انتهای
صحن قرار گرفته دارای
پایه‌های سنگی است و با
دیواری پنجره دار محصور شده و
نمایی آراسته به
طاقنماهای عمیق
نوک تیز دارد. نمای جنبی شبستان با سه طاقنمای آراسته به
شبکه‌های آهنی، از
مدرسه جدا شده است.
منار سنگی هشت ضلعی و بسیار کوتاهِ این
مسجد، جدا از بنای اصلی ساخته شده است.
گنبد دارای ساقه بلند کثیرالاضلاعی است و در هر طرف پنجره‌ای دارد که روشنایی
حرم مسجد را تأمین می‌کند.
طبقه فوقانی شبستان
مسجد که قسمت زنانه آن است از
چوب ساخته شده و نمایی نسبتاً زیبا دارد. مجموعه در
زمین شیبداری احداث شده و
مسجد در نقطه ای بلندتر از بقیه قسمت‌های مجموعه قرار گرفته است.
«
سبیل » (
سقّاخانه) این بنا از
سنگ مرمر است و گنبدی
سُربین با لبه‌های چوبین دارد و بر خلاف سایر «
سبیل»ها
قوس پنجره‌هایش به سوی درون بناست. از آن‌جا که این «
سبیل» نخستین نمونه این نوع
بنا به شیوه کامل
باروک است، اهمیت
هنری ویژه‌ای دارد. علاوه بر «
سبیل»
«چشمه»ای (= نوعی
آب انبار که
منبع آن روی
زمین است و
شیرهای آب دارد.) نیز ساخته‌اند که دارای پایه مرمرین و
کتیبه‌ای با
تاریخ بناست.
مدرسه مجموعه در ضلع سمت راست
صحن مسجد قرار گرفته و مانند خود
مسجد در ساختمان آن
سنگ و
آجر، یک در میان به کار رفته است. گفته می‌شود که به هنگام دایر بودن، دوازده
حجره داشته. شیوه
معماری مدرسه با معماری
مسجد پلان مجموعه و مدرسه بشیرآغا تفاوت بسیار دارد. چهار حجره آن مشرف به صحن
مسجد می‌باشد و ورودیِ صحنِ
رواق دار مدرسه، از
راهرو کنار
مناره است.
در سمت چپ
مسجد، و در صحن آن،
تالاری به وسعت دو برابر
شبستان، به شکل
مستطیل و با
گنبد قاب بندی شده وجود دارد که به
محوطه ای چارگوش با گنبدی
چلیپاوار متصل است. این مکان که معلوم نیست چه کاربردی داشته، دارای چهار پنجره است که در دو طرف نصب شده‌اند.
کتابخانه مجموعه که در سمت راست
مسجد و متصل به آن قرار دارد، بنایی است چارگوش با گنبد قاب بندی شده که درِ ورودی آن به داخل
مسجد باز می‌شود. این کتابخانه پس از انتقال
کتب موجود در آن به
کتابخانه سلیمانیه، بر اثر بی توجهی دست اندرکاران ویران شده است؛ با این‌همه هنوز آثاری از
تزیینات برجسته (
گچبری ) به شیوه
باروک، بر سقف و دیوارهایش دیده می‌شود.
زاویه یا
خانقاه بشیر آغا، به گواهی
کتیبه آن، بنایی است مستقل که در سال ۱۱۵۸ احداث شده است. بین این بنا و سایر ابنیه مجموعه،
راهرو باریکی وجود دارد. تا جایی که می‌دانیم در سال‌های ۱۳۰۳ـ۱۳۰۴، این خانقاه که به
طریقتِ نقشبندی تعلق داشت، بتدریج متروک شد. پس از تعطیل شدن خانقاه‌ها، (درپی اعلام
جمهوریّت )، خانقاه بشیر آغا بازسازی شد و در اختیار
انجمن فرهنگ عامه قرار گرفت و در حال حاضر نیز
مرکز (سازمان) همبستگی اجتماعی تراکیای غربی است.
ایوانسرایی از وجود
مدرسه‌ای ابتدایی نیز در این مجموعه سخن گفته است، اگر سخن او را بپذیریم، درست تر آن است که محلّ آن را در خارج از مجموعه، ولی نزدیک به آن فرض کنیم. به نوشته همو مدرسه ابتدایی،
موقوفه آیین شاه سلطان،
دختر بایزید دوم (حک :۸۸۶ـ ۹۱۸) است که خود نیز در «
حظیره » آن
مدفون است.
به هر حال، این مدرسه به دستور
حاجی بشیر آغا بازسازی شده و جزو موقوفات وی در آمده است.
مجموعه بشیر آغا، از نخستین آثار با ارزش
معماری ترک است که از
معماری نوین غرب اثر پذیرفته‌اند.
از
ویژگی‌های جالب و
نادر این مجموعه این است که
مسجد و
مدرسه و
خانقاه آن، به صورت بناهای متصل به یکدیگر ساخته شده‌اند.
معمولاً نام بشیرآغا با
بشیر آغای خطاط، که
جانشین بلافصْل وی در
سمت رئیس خواجه سرایی نیز بوده، خلط می‌شود. قدر مسلم این است که
خطاطی کتیبه «
چشمه بشیر آغا »، بر سطح خارجی
دیوار مسجد بشیر آغا، اثر بشیرآغای خطاط است.
(۱) حسین ایوانسرایی، حدیقة الجوامع، استانبول ۱۲۸۱، ج۱، ص۴۸ـ۵۰.
(۲) عzgخnدl Aksoy, Osmanl i Devri I stanbul S i byہn Mektepleri, Istanbul ۱۹۶۸, ۷۱;.
(۳) Eminخnد Camileri , ed Mehmet Dog § ru, Istanbul ۱۹۸۷, ۷۵-۷۷;.
(۴) I smail E Erدnsal, Tدrk Kدtدphaneleri Tarihi ,ll, Ankara ۱۹۸۸, ۸۵-۸۷;.
(۵) Semavi Eyice, "I stanbul'da Sultan I Mahmud ´e í mesi", JTS (Orhan ì aik Gخkyay Armag § an â) , VI (۱۹۸۴) , ۱۲۰-۱۲۱, Pic ۲۳;.
(۶) idem, "I stanbul Minareleri", in Tدrk Sanatl Tarihi Ara í t â rma ve incelemeleri , I, Istanbul ۱۹۶۳, ۷۰, pic ۱۱۴-۱۱۵;.
(۷) idem, Istanbul, petit guide ؤ travers les monuments byzantins et Turcs , Istanbul ۱۹۵۵, ۲۱;.
(۸) Dog § an Kuban, Tدrk Barok Mimarisi Hakk i nda Bir Deneme , Istanbul ۱۹۴۵, ۱۰۶;.
(۹) I zzet Kumbarac â lar, I stanbul Sebilleri, Istanbul ۱۹۳۸, ۳۹;.
(۱۰) Mدbahat Kدtدkog § lu, "۱۸۶۹' da faal I stanbul Medreseleri", TED , VII-VIII (۱۹۷۷) , ۴۷;.
(۱۱) idem, "Dہrد'l-Hilہfeti'l-Aliyye Medresesi ve Kurulu í u Arefesinde I stanbul Medreseleri", I TED , VII (۱۹۷۸) , ۴۰-۴۱;.
(۱۲) I Hilmi Tan â í â k, I stanbul ´e í meleri , Istanbul ۱۹۴۳, ۱۷۲, ۱۷۸;.
(۱۳) M Baha Tanman, "I stanbul Tekkelerinin Mimari ve Sدsleme عzellikleri Tipoloji Denemeleri", Doctral thesis, Istanbul University, ۱۹۹۰, II/۱, s ۸۲-۸۶
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بشیرآغا»، شماره۱۴۰۲.
