مجموعة فتاوی ابن بابویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب مجموعه فتاوای ابن
بابویه در بردارندۀ فتاواى
علی بن حسین بن بابویه قمی ( م ۳۲۹ ق) در اكثر
ابواب فقهی است كه توسط عالم بزرگوار حاج شيخ
عبد الرحیم بروجردی از مختلف الشيعة
علامۀ حلّی و كتابهاى
شیخ صدوق گردآورى شده است و به پاورقى‌ها و تصحيح عالمانه و دقيق آية الله شيخ
علی پناه اشتهاردی مزين شده است.
على
بن بابويه قمى، پدر شيخ محمد
بن علی بن بابویه ، معروف به شيخ صدوق است كه در نزديكى
شهر ری مدفون است. پسر
محدث است و پدر
فقیه و صاحب
فتوا ، معمولا از اين پدر و پسر، به عنوان«
صدوقین » ياد مى‌شوند. او يكى از فقهاى نامدار و يكى از اصحاب فتوى و
اجتهاد ، و در عصر خويش رئيس فقها و محدثين و پيشواى مردم قم بوده است. شيعيان در امور دينى به او مراجعاتى داشته‌اند و فتوايش نزد همگان نافذ و محترم بوده است. در بيان عظمت علمى و منزلت قدس و تقواى او، همين بس است كه فقهاى ما در مواردى كه حديثى از
اهل بیت عصمت و طهارت( ع) نرسيده باشد، و از او فتوايى در آن زمينه وجود داشته باشد، فتاواى او را به علت نزديك بودن به عهد
امامت و عصر معصوم( ع)، به منزله حديث تلقى مى‌كردند و فتواى او را نشانى از وجود حديث در آن زمينه قلمداد مى‌نمودند. چنانكه«
شهید اول » در كتاب« ذكرى» با اين تعبير بيان فرموده‌اند:« اصحاب ما، دستور العمل خود را از رساله على
بن بابويه مى‌گرفتند، هنگامى كه دسترسى به نص روايت نداشتند، چون
اعتماد و
اطمینان كاملى به او داشتند.» ابن نديم، كتابشناس و
مورخ معروف در فهرست خود مى‌نويسد:« ابن
بابويه،
علی بن موسی قمی ، يكى از فقها و يكى از موثقين
شیعه مى‌باشد. با خط پسرش ابو جعفر محمد
بن على پشت كتابى خواندم كه به يكى
اجازه داده بود كتابهاى پدرش را روايت كند و تعداد آنها حدود ۲۰۰ جلد مى‌باشد، ولى او تصريح نموده بود كه تاليفات خودم ۱۸ كتاب مى‌باشد.» او مورد عنايت خاصه حضرت امام زمان( عجل الله تعالى فرجه الشريف) واقع شده است و نامه‌اى از سوى آن بزرگوار توسط
حسين بن روح نوبختى به او رسيده است.
شیخ نجاشی در كتاب رجال خود در اين باره مى‌نويسد:« ابو
الحسن على
بن الحسين
بن موسى
بن بابويه قمى، شيخ بزرگ و پيشواى قمى‌ها در روزگار خويش، فقيه و مورد وثوق آنان، به
عراق آمد و با
ابو القاسم حسین بن روح ( رحمه الله) ملاقات نمود و از او مسائلى را پرسيد. سپس با او مكاتبه نمود و اين مكاتبات توسط
علی بن جعفر بن اسود انجام مى‌پذيرفت. در يكى از اين مكاتبات از او مى‌طلبد كه نامه‌اى را به محضر صاحب امر( عج) برساند كه در آن نامه درخواست دعائى درباره فرزند صورت گرفته بود، پس در پاسخ او چنين آمد كه:« ما از خداوند متعال درخواست نموديم كه فرزندى به تو عنايت فرمايد و به زودى دو فرزند ذكور نيكوكار و خير نصيب تو خواهد شد...» پس از آن مكاتبه بود كه ابو جعفر و ابو عبد الله از يك همسر ام ولدى متولد گرديدند. از ابو عبد الله
حسين بن عبيد الله آمده است كه مى‌گفت:« از ابا جعفر مى‌شنيدم كه بارها مى‌گفت:« من با دعاى صاحب امر و
امام زمان( عج) به دنيا آمده‌ام» و به اين عنايت
افتخار مى‌نمود.»
او تأليفات متعددى دارد. يكى از آنها كتاب«
الشرایع » مى‌باشد كه جهت فرزند عزيزش صدوق نوشته است و آثار ديگر او عبارتند از: رسالة الاخوان،
قرب الاسناد ، تفسيرقرآن كريم، كتاب النكاح،
النوادر ، كتاب التوحيد، الصلاة،
مناسک الحج و... مى‌باشد. از ديگر آثار او، كتاب التفسير، النكاح، مناسك الحج، قرب الاسناد، التسليم، الطب،
المواریث ، المعراج مى‌باشد. اين تاليفات را
عباس بن عمر کلودانی ( رحمه الله) خبر داد و افزوده است هنگامى كه او در سال ۳۲۸ به بغداد آمد، از او اجازه روايتى دريافت نمودم. او از
سعد بن عبد الله اشعری روايت نموده است و
جعفر بن محمد قولویه ،
کامل الزیارات را از او روايت كرده است. او نخستين مؤلف كتاب فقهى عارى از ذكر سند روايت مى‌باشد كه توانسته است كتاب فقهى را مجرد از سند روايت و مانند اثرى مخصوص به مؤلف و نشان دهنده فتوى و نظر او تاليف كند. و كتابى به همين سبك به نام« الشرايع» كه به نام«
الرسالة الی ابنه » هم خوانده مى‌شود، جهت پسر خود، صدوق به يادگار گذاشت. ظاهر امر اين است كه اين كتاب به نام«
الفقه الرضوی » هم خوانده مى‌شود، چون درآغاز آن« قال على
بن موسى» هست، از اينرو برخى چنين پنداشته‌اند كه مقصود از او،
امام علی بن موسی الرضا( ع) است.
على
بن بابويه در سال ۳۲۹ ه. ق در همان سال رحلت ثقة الاسلام
محمد بن یعقوب کلینی درگذشت، و در قم، نزديك صحن مطهر
حضرت معصومه( ع) مدفون گرديد و مزارش معروف، و هم اكنون مورد زيارت و عنايت مردم مى‌باشد.« نجاشى» از عده‌اى از اصحاب خود نقل كرده است كه از مجمعى از اصحاب شنيده‌اند كه: پيش از ابو
الحسن علی بن محمد سمری ( ره)، يكى از نواب چهارگانه امام‌عصر( عج) بوديم كه گفت: خداوند رحمت كند
علی بن الحسین بن بابویه را. به او گفته شده است كه او زنده است. در پاسخ گفت: نه، او امروز به رحمت ايزدى پيوست. تاريخ آن را يادداشت كردند و خبر رسيد كه او همان روز از دنيا رفته است. رحمت و رضوان خدا بر او باد.
اين كتاب در بردارندۀ فتاواى على
بن حسين بن بابويه قمى( م ۳۲۹ ق) در اكثر ابواب فقهى است كه توسط عالم بزرگوار حاج شيخ
عبد الرحیم بروجردی از مختلف الشيعة علامۀ حلّى و كتابهاى
شیخ صدوق گردآورى شده است و به پاورقى‌ها و تصحيح عالمانه و دقيق آية الله شيخ
علی پناه اشتهاردی مزين شده است.
از قديمى‌ترين فقهايى كه نظريات آنان در كتب فقهى ذكر شده است، على
بن حسين بن بابويه،
حسن بن ابی عقیل و
ابن جنید هستند. در دورۀ اوليۀ فقه صاحبان فتوا همچون على
بن بابويه( م ۳۲۹ ق) و جعفر
بن قولويه( م ۳۶۸ ق) صرفا براساس متن روايات فتوا مى‌داده‌اند تا جايى كه فتاواى آنان در هنگام نبودن روايات به منزلۀ احاديث اهل بيت( ع) مورد استناد و
استدلال واقع مى‌شده است. به همين دليل نيز در
الذکری شهيد اوّل( م ۷۸۶ ق) آمده است: و قد كان الأصحاب يتمسكون بما يجدونه في شرايع الشيخ أبي
الحسن بن بابويه رحمه اللّه عند إعواز النصوص لحسن ظنّهم به و إن فتواه كروايته و بالجملة تنزل فتاويهم منزلة روايتهم
در اين كتاب سعى شده است با جمع‌آورى فتاواى على
بن بابويه از كتابهاى فرزندش شيخ صدوق در
من لا یحضره الفقیه ، المقنع، الهداية،
علل الشرایع ، العيون كه با تعبير« قال والدي رحمه الله في رسالته إليّ» از وى نقل نموده است در كنار هم مجموعه‌اى ارزشمند در
اختیار عالمان و فضلاء علوم دينى قرار گيرد.
از آنجايى كه آية الله العظمى
آقا حسین بروجردی ( م ۱۳۸۰ ق) استاد گردآورندۀ كتاب، بارها شاگردان خود را ترغيب و تشويق به فتاواى قدماء اصحاب
امامیه مى‌كرده است و آنها را دريافت كنندگان مسائل فقهى از متن روايات اهل بيت( ع) معرفى مى‌كرده است بنابراين وى علاقه داشته است كه نظريات على
بن بابويه از كتابهاى فرزندش شيخ صدوق و موسوعه‌هاى فقهى مثل
مختلف الشیعة گردآورى شود. آنچنان كه در مقدمۀ كتاب به نقل از
آیة الله عظمی بروجردی آمده است: كان يقول قدس سره إنّه كان لعليّ
بن بابويه القمي رسالة سمّي برسالة الشرايع لم تصل هذه الرسالة إلينا و لكن فتاواه كثيرا إما منقولة في كتب ولده الصدوق فمن تصدّى و تحمل للجمع بين الفتاوى في موسوعة واحدة بحيث يجعلها كرسالة واحدة مستقلة كان مأجورا عند الله إن شاء الله.
به دلايلى كه ذكر شد حاج شيخ عبد الرحيم بروجردى تصميم به جمع‌آورى فتاواى على
بن بابويه گرفته و در اين امر آية اللّه حاج شيخ على پناه اشتهاردى وى را يارى داده كه با نگارش مقدمۀ كتاب در فضيلت كسب علم، طريقۀ
استنباط احكام و طريقۀ جمع‌آورى اين دو رساله، زندگى‌نامۀ على
بن بابويه و
حسن بن ابى عقيل و پاورقى‌هاى عالمانه‌اش برارزش اين كتاب افزوده است.
پس از بازنگرى مطالب كتاب توسط آية الله اشتهاردى و جبران نقايص آن با استفاده از مختلف الشيعة علامۀ حلّى و ساير كتب فقهى، اين كتاب به حضرت آية الله عظمى
سید محمدرضا گلپایگانی عرضه شده است و ايشان پس از تأييد آن اجازۀ چاپ آن را براى استفاده در حوزه‌هاى علميّه در سال ۱۴۰۶ ق داده است.
مباحث مطرح شده در كتاب شامل مقدمه و كتابهاى طهارت، صلاة، زكاة، صوم، اعتكاف، حج، متاجر، وصيت، نكاح، طلاق و توابع آن، عتق و نذر، صيد و ذباحه، اطعمه، آداب معاشرت، قضاء، شهادات، ميراث و حدود است، وتحت این عناوین ذکر شده است: کتاب الطهارة - الصلاة - الزكاة - الصوم - الاعتكاف - الحج - المتاجر - الوصية - النكاح - الطلاق - الظهار - اللعان - العتق - النذر - الصيد - الذباحة - الأطعمة - الآداب - القضاء - الشهادات - الميراث - الحدود.
نسخه موجود از این کتاب در یک جلد به
زبان عربی وبه تحقیق على‌پناه اشتهاردى در سال ۱۴۰۶ ق در
چاپخانۀ اخلاص به
اسم "
رسالتان مجموعتان من فتاوی العلمی ن" در قم چاپ شده است، این کتاب توسط عبد الرحيم بروجردى گرد آوری شده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
