ماهیت اعتباری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ماهیت اعتباری، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به‌معنای ماهیتِ موجود در
ذهن است.
ماهیت به لحاظ
وجود ذهنی و تحقق خارجی بر دو قسم است:
ماهیت حقیقی یا خارجی: ماهیت موجود در خارج و
نفس الامر. در ماهیت حقیقی، تمیز بین
ذاتیات و
عرضیات بسیار سخت است، زیرا
جنس و
عَرَض عام، و همچنین
فصل و
خاصه به همدیگر مشتبه می‌شوند و تمییز بین
حدود و
رسوم آن (که حدود و رسوم حقیقی نامیده می‌شود) بسیار مشکل می‌گردد.
ماهیت اعتباری یا ذهنی: ماهیت موجود در ذهن. در ماهیت اعتباری که مفهوم ذهنی است، تمییز بین ذاتیات و عرضیات، و حدود و رسوم آن (که حدود و رسوم اسمی گفته می‌شود) امکان‌پذیر است، زیرا آن چه داخل در مفهوم ماهیت (و ذاتی ماهیت) باشد یا مشترک بین انواع مختلف است که "جنس" نام دارد مثل حیوان برای انسان، و یا ممیّز
نوع است که "فصل" نام دارد مثل ناطق برای انسان. و آن چه داخل در مفهوم ماهیت نباشد عَرَضی ماهیت است. بنابراین حدود و رسوم ماهیت اعتباری را می‌توان به دست آورد.
امام خمینی به اقسام ماهیت و اعتبارات سه‌گانه آن توجه کرده و قائل است که درباره حقایق خارج از ذهن و حیثیات معانی، به‌ناچار باید به این اعتبارات توجه داشت، و معتقد است ماهیت بر دو گونه ملاحظه می‌شود:
۱- ماهیت «من حیث هی هی» و با قطع‌نظر از هر خصوصیتی، در مرتبه ذات تنها خودش است که همان ماهیت «مهمله» است.
این قسم از ماهیت به اعتبار ذاتش از هر گونه قیود مثل واحد و کثیر، کلی و جزئی و وجود و عدم خالی است و هیچ‌یک از این قیود در حوزه
ذاتیات ماهیت قرار ندارد
و این سبب ارتفاع نقیضین نیست، زیرا ارتفاع نقیضین در یکی از مراتب
نفس‌الامر، یعنی وجود خارجی محال است؛ ولی در مرتبه ذات محال نیست. این نوع ماهیت نسبت به وجود و عدم بی‌اقتضاست، یعنی نه اقتضای وجود دارد و نه عدم.
۲- ماهیت «من حیث هی هی» و با ملاحظه مصادیق و امور خارجی خود که از این ماهیت به ماهیت لا بشرط مقسمی تعبیر می‌شود به اعتقاد امام خمینی این دیدگاه که ماهیت مهمله و ماهیت لا بشرط مقسمی مترادف‌اند، صحیح نیست و ماهیت مهمله با ماهیت لا بشرط مقسمی متفاوت است، یعنی
ماهیت مهمله نه مقسم است و نه قسم.
ایشان با بیان اقسام ماهیت لا بشرط مقسمی قائل است لا بشرط قسمی، قسمی از لا بشرط مقسمی است، همچنان که ماهیت لا بشرط، نفس ماهیت است و ماهیت بشرط لا، ماهیت مقیده به قید است. ماهیتی که لا بشرط است می‌تواند با هزار شرط جمع شود، اما ماهیت بشرط لا با هیچ شرطی جمع نمی‌شود. امام خمینی همسو با عرفا و حکما، این اعتبارات ماهیت را به وجود نیز سرایت داد و در مراتب هستی صادق می‌داند.
در تنظیم این مقاله از منبع ذیل استفاده شده است:
• قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ماهیت اعتباری»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۰. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
