لبنان فی عهد الامراء الشهابیین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«لبنان فی عهد الامراء الشهابیین» اثر
حیدر امیر شهابی (م ۱۲۵۱ ق) جزء دوم و سوم از کتاب
غرر الحسان فی اخبار ابناء الزمان است که در آن نویسنده به
تاریخ نگاری وقایع زمان خود پرداخته است. کتاب حاضر در سه جلد بوده و به
زبان عربی با تحقیق و اضافات دکتر اسد رستم و دکتر فؤاد افرام البستانی منتشر شده است.
کتاب حاضر گزارشی از اتفاقات و وقایع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و همچنین حوادث طبیعی است که در سرزمین
لبنان به وقوع پیوسته است. در این کتاب، نویسنده بخش اول را به
تاریخ اسلام و مسائلی که در آغاز دعوت
رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اتفاق افتاده اختصاص داده است. سپس حوادث گوناگون سرزمین لبنان،
سوریه،
فلسطین،
خاورمیانه و برخی کشورهای اروپایی را در بخشهای دیگر کتاب تا سال ۱۸۳۵ م- که چند سال قبل از
وفات خود می‌باشد- ادامه داده است.
روش نویسنده در این کتاب نیز همچون سایر کتابهای
تاریخ اسلام است، که در ابتدا حوادث سال اول
هجرت و اتفاقات صدر اسلام و قرنهای اول هجری را ذکر می‌نماید تا اینکه به نیمه نخست
قرن سیزدهم می‌رسد. علاوه بر این، کتاب به سه بخش نیز تقسیم بندی می‌شود، که نویسنده بخش نخست را تا سال ۱۱۰۸ ق (۱۶۹۶ م)، و بخش دوم را تا حوادث سال ۱۲۳۴ ق (۱۸۱۸ م)، و بخش سوم و پایانی کتاب را تا حوادث آخر سال ۱۲۵۱ ق (۱۸۳۵ م) اختصاص می‌دهد.
همچنین منابع نویسنده در بخش اول، کتابهایی همچون:
تاریخ طبری،
تاریخ مسعودی،
تاریخ ابن العبری،
تاریخ ابن الحریری،
تاریخ ابن سباط،
تاریخ گولیلموس،
تاریخ بارونیوس،
تاریخ صالح بن یحیی و
تاریخ صفدی بوده است.
وی برای نوشتن دو بخش دیگر کتاب، از منابع مختلف دیگری همچون: یادداشت‌های روزانه شخصی خود، فرمانهای رسمی و حکومتی و گزارشهای ادارات گوناگون دولتی بهره برده است. افزون بر آن نویسنده از یادداشت‌ها و تاریخ نگاری‌های افرادی خارج از دستگاه حکومتی لبنان که در فن
تاریخ نویسی دارای مهارت کافی بوده است نیز بهره برده است، که از آن جمله می‌توان به افرادی هچمون:
کشیش حنایا منیر، کشیش روفائیل کرامة، کشیش قسطنطین طرابلسی، کشیش نقولا الترک، کشیش یوسف العورا، نویسنده
تاریخ الجزار، نویسنده
تاریخ جبرتی و
تاریخ ابراهیم العورا فی اخبار سلیمان پاشا و عبدالله پاشا اشاره نمود، که هریک از این منابع، در حد خود از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد.
آنچه که از مطالعه نسخه‌های خطی کتاب به دست آمده این است که در پاره‌ای از اوقات خود نویسنده دست به تالیف می‌برده است، و در سایر مواقع، مطالب را برای نسخه نویسان
املا می‌نمود. و به همین علت است که در جای جای کتاب، غلطهای املایی فراوانی به چشم می‌خورد. علاوه بر آن، کتاب حاضر در نقل وقایع تاریخی از دقت فراوانی برخوردار نیست؛ به این سبب که مؤلف خود، مراجعه و تصحیح دوباره‌ای به دست نوشته‌های کتاب نداشته و از این رو خواننده، در برخی از فصلها، با عدم تطابق کتاب با وقایع تاریخی و زمان آنها برخورد می‌نماید. برای نمونه می‌توان به جنگی که میان اسعد پاشا و الامیر ملحم صورت گرفته اشاره نمود، که در این کتاب، تاریخ این جنگ را هم سال ۱۱۵۷ ق (۱۷۹۴ م) و هم سال ۱۱۶۸ ق (۱۷۵۴ م) نگاشته‌اند. و همچنین تاریخ به قتل رسیدن احمد زرو تاجر را سال ۱۲۱۸ ق (۱۸۰۳ م) را ذکر کرده‌اند، در حالی که تاریخ دقیق آن، سال ۱۲۱۶ ق (۱۸۰۱ م) است.
اما با این وجود، کتاب حاضر از مفصل‌ترین کتابهای تاریخ معاصر لبنان است و بخشی از آن نیز در زمان وقوع حوادث گوناگون سیاسی و اجتماعی به رشته تحریر درآمده است، و علاوه بر آن بسیاری از گزارشهای تاریخی به ثبت رسیده در این کتاب، بوسیله افراد و صاحب منصبان حکومتی که از نزدیک شاهد و ناظر اتفاقات بوده‌اند صورت گرفته است. از این رو، موارد فوق را می‌توان نقاط قوت کتاب برشمرد.
نکته‌ای که باید به آن اشاره نمود آن است که مصحح، بخش اول کتاب که دربردارنده تاریخ صدر اسلام است را چاپ ننموده است. و اینگونه دلیل آورده که: این بخش در سایر کتابهای تاریخی، به تفصیل در مورد آن سخن به میان آمده است. از این رو، فقط دو بخش پایانی این کتاب که از ایجاد و شروع حکومت سلسله
شهابیین (۱۱۰۹ ق) در لبنان آغاز می‌شود را انتشار داده و در دسترس عموم قرار داده است.
نویسنده، بخش اول کتاب را از وقایع سال ۱۱۰۹ ق آغاز می‌نماید. در آن سال، امیر بشیر شهابی از سلسله بنی شهاب بعد از وفات امیر احمد المعنی که والی منطقه صیدای لبنان از جانب
حکومت عثمانی بود، به ولایت این منطقه رسید و زمام امور آن را از جانب ارسلان پاشا عثمانی به دست گرفت.
در سال ۱۱۱۰ ق فردی به نام مشرف بن علی الصغیر در منطقه بشارة که یکی از مناطق
جبل عامل لبنان بود، آهنگ جدایی و استقلال از دولت مرکزی را نمود و عده‌ای از کارداران حکومتی را به
قتل رساند، پس ارسلان پاشا والی جدید را مامور مقابله با شورشیان نموده و اختیارات بیشتری نیز به وی
تفویض کرد. دو سپاه در روستای المزیرعه رودررو شده و پس از یک کارزار مختصر، لشکریان مشرف بن علی الصغیر شکست خورده و فرار نمودند، و مشرف بن علی الصغیر همراه با برادر خود به
اسارت امیر بشیر شهابی درآمد و در
زندان ارسلان پاشا محبوس گردید.
امیر بشیر شهابی، پس از ادای این وظیفه که به خوبی از عهده آن برآمده بود، در نزد ارسلان پاشا ارج و قرب بیشتری پیدا کرد و به ولایت اقلیم‌های صفد، شومر، التفاح و شقیف نیز دست یافت و برادرزاده خود، که امیر منصور نام داشت را والی منطقه صفد گردانید.
اختلاف میان صاحب منصبان و امیران مناطق لبنان و درگیری‌های خانمان سوز که به جز
فقر و تنگدستی برای
رعیت بیچاره هیچ ارمغانی ندارد، بخشهای دیگر جلد اول کتاب را تشکیل می‌دهد.
نویسنده، جلد دوم کتاب را به نقل گزارشی از
انقلاب کبیر فرانسه و اسباب و علل آن آغاز می‌نماید. وی در این باره می‌نویسد:
«در سال ۱۷۹۲ م که برابر با ۱۲۰۷ ق است، مردم فرانسه که از
ظلم و
ستم پادشاه خود (لوئیس شانزدهم) به ستوه آمده بودند بر ضد وی
شورش نموده و خواستار آن شدند که نظام حکومتی فرانسه، از پادشاهی به نظام
جمهوری تغییر پیدا نماید تا همه افراد
کشور بتوانند در اداره امور آن مشارکت داشته باشند. از این رو، عده عظیمی از آنها به کاخ سلطنتی حمله ور شده و آن را به تصرف خود درآوردند. لوئیس شانزدهم که با دیدن جمعیت معترض و خشمگین، در دل او
ترس و
وحشت فراوانی ایجاد شده بود، از ترس جان خود به خواسته‌های مردم تن داد و دستور تشکیل مجلسی مشورتی با حضور افراد نخبه و ریش سفید مردم فرانسه را صادر نمود، مشروط بر اینکه رای و نظر وی مقدم بر دیگران باشد. پس از چند روز، پادشاه فرانسه همراه با خانواده خود مخفیانه از شهر باریز (پاریس) فرار کرد و به سمت کشور اطریش که امپراطور آن برادر همسرش بود گریخت. این عکس العمل وی باعث شد تا شعله‌های خشم مردمی دوباره زبانه بکشد و حس انتقام جوئی از پادشاه شدیدتر گردد. از این رو عده فراوانی از آنها به جستجوی او پرداختند تا اینکه سرانجام لوئیس شانزدهم و خانواده او را در یکی از مهمانخانه‌های بین راهی یافته و آنها را دستگیر نمودند. وی به مدت چهار ماه در زندان بود تا اینکه در سحرگاه روز پانزدهم دسامبر سال ۱۷۹۲ م به قتل رسید.
این اتفاق باعث خوشحالی مردم گردید و
جشن و سرور تا مدتهای زیادی همه نواحی فرانسه را در بر گرفت، و آن روز را روز ملی خود قرار دادند. اما قدم دوم که نظام حکومتی جدید آن را دنبال کرد به قتل رساندن و دستگیر نمودن همه افرادی بود که در دربار
پادشاه و در دستگاه حکومتی وی نقشی داشته‌اند. از این رو کشتارهای متعددی صورت گرفت و کلیساهای زیادی نابود شده و کشیشان فراوانی به قتل رسیدند.
نویسنده در ادامه می‌افزاید: بعد از آنکه نظام جدید حکومتی در فرانسه به استقرار رسید، دولتمردان و سیاستمداران، نامه‌هایی را به کشورهای همسایه خود (اسپانیا، ایتالیا، امپراطوری اطریش، واتیکان و امپراطوری عثمانی) نوشته و از آنها خواستند که نظام حکومتی فرانسه را به رسمیت شمرده و در غیر این صورت خود را برای جنگی سخت و خانمان‌سوز با فرانسویان آماده سازند. از میان این کشورها فقط
امپراطوری عثمانی بود که خود را همسو با حکومت جدید معرفی کرد، و سایر کشورها خود را برای نبردی ویرانگر با فرانسویان آماده نمودند. عاقبت،
جنگ میان این دولتها و
دولت جدید فرانسه درگرفت، اما با توجه به اینکه روحیه انقلابی فرانسویان هنوز در میان آنها حفظ شده بود و از سویی دیگر، مردم سایر کشورها از ظلم و ستم نظام حکومتی کلیسایی به ستوه آمده بودند، شهرها و مناطق مختلف، یکی یکی به تصرف فرانسویان درآمد و هنگامی که به
واتیکان حمله ور شدند نیز عده زیادی از مردم آن کشور هم رای فرانسویان بودند، از این رو واتیکان به تصرف آنها نیز درآمد و گنجینه‌های کلیسا را به تصاحب خود درآورده و تا آنجا که امکان داشت، به
آیین مسیحیت اهانت نمودند.
دولت انگلیس نیز خود را آماده جنگ نمود. اما با توجه به اینکه بین فرانسه و دولت بریتانیا برای تصاحب منابع عظیم هند رقابت و درگیری بود، فرانسویان در سال ۱۲۱۳ ق به شهر اسکندریه مصر حمله ور شده تا از آنجا به سرزمین
هندوستان برسند، عاقبت شهر
اسکندریه بعد از یک درگیری مختصر- به تصرف آنها نیز درآمد.
مؤلف، در ادامه، اوضاع و احوال مردم مصر را بعد از اشغال می‌نویسد که بعد از استقرار ارتش فرانسه و درگیری‌های اولیه و تاراج مایملک مردم، نظم و انظباط کم کم همه مناطق را دربرگرفت. و مردم به زندگی طبیعی خود بازگشتند. در این زمان، صنعت چاپ در سرزمین
مصر متولد شد به این علت که ارتش فرانسه به همراه خود دستگاه‌های چاپ فراوانی آورده بود و به بیشتر زبانهای رایج آن دوران، کتاب چاپ می‌نمودند. علاوه بر این، فرمانده ارتش فرانسه، شهر اسکندریه را به قسمتهای مختلفی تقسیم نمود و برای هر یک از بخشهای شهر، حاکمی نظامی تعیین کرد و مسئولیت
نظم و انظباط آن را به وی سپرد. آنها مردم را مجبور می‌کردند که روزانه هر کسی جلو درب خانه اش را جارو کرده و
آب بپاشد، تا اینکه تازگی و نظافت همه شهر را فراگیرد و اینکه شبها می‌بایست بر روی دیوار هر خانه‌ای چراغی روشن باشد تا در شهر منظره‌ای زیبا و دلپذیر شکل بگیرد.
اما همه این اقدامات برای فریب افکار عمومی بوده است و
اهانت به
مقدسات مسلمانان، ترویج شراب خواری و لاابالی گری و تخریب مساجد به بهانه ساخت جاده- کم کم همه جا را فراگرفت. از این رو اشغالگران فرانسوی، گهگاهی نیز با گروه‌های مسلح
مسلمان درگیر می‌شدند و حکومت نظامی در بیشتر مناطق اسکندریه و مناطق اطراف آن شکل گرفت. بعد از این وقایع عده زیادی از
مسلمانان در
جامع الازهر گرد هم آمدند تا چاره‌ای بیندیشند و جارچی‌های زیادی در سطح شهر، مردم را دعوت به حضور در جامع الازهر می‌نمودند. در این حال، گزارش اجتماع مردم شهر و
خشم آنها به گوش فرمانده فرانسوی یکی از مناطق رسید، وی به این فکر افتاد که علت خشم مردم، مالیاتی است که دولت فرانسه به آنها تحمیل نموده است می‌باشد. از این رو همراه با تعدادی چند از مشاوران خود برای آرام کردن مردم- به سوی جامع الازهر رهسپار گردید. اما همه مناطق شهر از خیل عظیم مردم خشمگین موج می‌زد و خطر از هر سو او را احاطه کرده بود تا اینکه عاقبت، یک شخص ترک زبان با چوبدستی ضربه سختی به پهلوی او زد و او را به قتل رساند. این مساله باعث شد تا احساسات مردم بیشتر تحریک شود، از این رو به هر فرانسوی و هر خارجی دیگر- که در شهر با وی روبرو می‌شدند حمله ور شده و او را به قتل می‌رساندند، و جنگ سختی بین طرفین آغاز شد. این درگیری سه شبانه روز به طول انجامید، تا اینکه در روز چهارم سربازان فرانسوی، جامع الازهر را به تصرف خود درآوردند و افراد مسلح را به قتل رسانده تا اینکه بر اوضاع شهر مسلط گردیدند.
لشکرکشی فرانسویان به بلاد
شام (
سوریه،
لبنان،
اردن و
فلسطین) و به تصرف درآوردن آنها، بخش دیگری از جلد دوم کتاب را تشکیل می‌دهد که نویسنده، گزارشهای مفصلی را در این زمینه به رشته تحریر درآورده است.
می‌توان گفت که جلد سوم کتاب اختصاص به سلسله شهابی دارد که در آن نویسنده وقایع کشور لبنان در عهد امیران شهابی را نوشته است. که از آن جمله:
در سال (۱۲۲۵) سلیمان پاشا (ی) عثمانی بنا به فرمانی، امیر بشیر شهابی را والی مادام العمر منطقه جبل الدروز لبنان نمود.
از اتفاقات مهم این سال، می‌توان به وقوع خشکسالی کم نظیر در این منطقه اشاره کرد که در آن، آب چشمه‌ها و چاه‌ها یکی یکی به خشکی گرایید و محصولات زراعی و باغی نیز از بین رفت. و آنچه که هم در انبارها باقی مانده بود نیز توسط جانوران جونده‌ای همچون
موش‌ها که به سان لشکر
ملخ‌ها بود نیز تلف گردید.
وقوع جنگ و درگیری میان
امپراطوری عثمانی و دولت انگلیس، از اتفاقات سال ۱۲۲۵ ق نیز می‌باشد. در این سال ناپلئون بناپارت، خواهر امپراطور اطریش را به همسری خود برگزید و همسر اول خود را به بهانه عدم توانایی در
بارداری و
عقیم بودن، ترک نمود.
جنگ و درگیری بین مناطق مختلف لبنان، شیوع
بیماری و گرانی ارزاق، روابط بین الملل و اتفاقاتی که در دربار امپراطوری عثمانی به وقوع پیوسته است، بخشهای دیگر جلد سوم کتاب لبنان فی عهد الامراء الشهابیین را تشکیل می‌دهد.
فهارس اسامی اشخاص، قبائل و شعوب، اماکن و بلدان، و سال‌های هجری و مقابل آن در انتهای جلد سوم کتاب ذکر شده است. محققین کتاب در پاورقی‌های اندک کتاب بیشتر به اختلاف نسخ پرداخته‌اند.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
