قواعد الاحکام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام مؤلف ابو منصور
حسن بن یوسف
بن علی
بن مطهر اسدی، معروف به
علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق).
این كتاب از كتب مشهور و معروف فقهی نزد
امامیه است كه شروح و حواشی زیادی بر آن نوشته شده و حاوی ۶۶۰
مسئله فقهی می باشد. این اثر با بحث
طهارت شروع شده و در بحث
دیات پایان یافته است و در آخر نیز وصیت علامه به فرزندش آمده كه بسیار مهم، جالب و خواندنی است. علامه این كتاب را به درخواست و اصرار فرزندش نوشته و در آن
فتاوا ی خودش را به طور خلاصه و روشن بیان كرده است. وی در اول كتاب چنین می فرماید: «فهذا كتاب قواعد الاحكام فی معرفة الحلال و الحرام. لخصّت فیه لب الفتاوی خاصه و بیّنت فیه قواعد الاحكام خاصه؛ اجابة لالتماس احب الناس الی و اعزّهم علی و هو الولد العزیز
محمد».
کتاب قواعد الاحکام از بهترین و دقیق‌ترین متون فقهی است که پس از کتاب
شرایع الاسلام محقق حلی (م ۷۲۶ ق) در
فقه مذهب شیعه تالیف شده است.
این کتاب در برگیرندۀ جمیع ابواب فقه از کتاب طهارت تا کتاب دیات می‌باشد و به دلیل همین جامعیت و اعتبار علمی، مشایخ و بزرگان از فقها از زمان نگارش آن، شرح‌ها و تعلیقه‌های متعددی بر آن زده‌اند بطوری که
آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة حدود سی شرح و حاشیه را ذکر نموده است.
این کتاب به تقاضای شیخ
محمد بن یوسف حلی، فرزند علامۀ حلی معروف به
فخر المحققین (م ۷۷۱ ق) نگاشته شده است و در پایان کتاب نیز وصیت کامل و مهمی از مؤلف برای فرزندش فخر المحققین وجود دارد. این کتاب در زمان
حکومت صفویه قانون ادارۀ کشور بر اساس احکام اسلامی بوده است.
با توجه به
وصیت مؤلف در آخر کتاب، سال تالیف کتاب حدود ۵۱ سالگی وی می‌باشد و با توجه به این که سال تولد او ۶۴۸ ق بوده است، سال به پایان رسیدن کتاب ۶۹۹ ق می‌باشد. بنابراین آنچه در
اعیان الشیعة به نقل از
ریاض العلماء نقل شده است که یکی از شاگردان
علامۀ مجلسی سال تالیف کتاب را اواخر عمر مؤلف و حدود سال ۷۲۰ ذکر نموده است صحیح نمی‌باشد.
همین طور در
ایضاح الفوائد این گونه آمده است: قد فرغ منه فی ۶۹۳ او ۶۹۲ ق کما ذکره فی کشف اللثام.
جلد اول کتاب موجود، توسط مؤسسۀ نشر اسلامی
جامعۀ مدرسین در
قم و در سال ۱۴۱۳ ق چاپ شده است. جلد دوم و سوم به ترتیب در
جمادی الاولی سال ۱۴۱۸ ق و
شوال ۱۴۱۹ ق انتشار یافته است.
کتاب در سه مجلد چاپ شده است که جلد اول آن شامل کتاب‌های
طهارت،
صلاة،
زکات،
صوم و
جهاد می‌باشد. جلد دوم شامل کتاب‌های
تجارت،
دین و توابع آن، امانات و توابع آن،
غصب و توابع آن،
اجاره و توابع آن،
وقوف و
عطایا و
وصایا می‌باشد. جلد سوم شامل کتاب‌های
نکاح ، فراق (
طلاق،
خلع،
ظهار،
ایلاء،
لعان)،
عتق و توابع آن،
ایمان و توابع آن،
صید و
ذبائح،
فرائض،
قضا،
حدود، جنایات (
قصاص، و دیات) می‌باشد.
کتاب طهارت شامل مباحث آب‌ها (مطلق و مضاف)،
نجاسات،
ظروف،
وضوء، انواع غسل‌ها (
جنابت،
حیض،
استحاضه،
نفاس) و
تیمم می‌باشد.
کتاب
نماز شامل مباحث افعال نماز، آنچه در نماز ترک می‌شود،
قبله،
لباس نمازگزار،
مکان نمازگزار،
نماز جمعه،
نماز مسافر،
نماز عید فطر،
عید قربان، احکام خلل در نماز می‌باشد.
مباحث تابع کتاب دین در جلد دوم عبارتند از: کتاب‌های
رهن،
حجر،
ضمان و
صلح.
مباحث تابع کتاب امانات عبارتند از:
لقطه و
جعاله.
مباحث تابع کتاب غصب عبارتند از:
شفعه و
احیاء موات.
مباحث تابع کتاب اجاره عبارتند از:
مزارعه،
مساقات،
شرکت،
قراض،
وکالت،
سبق و رمایه.
کتاب وقوف و عطایا شامل مباحث
وقف، (سکنی و
صدقه و
هبه)،
اقرار و
وصایا می‌باشد.
مباحث تابع کتاب عتق در جلد سوم عبارتند از:
تدبیر،
کتابة،
استیلاد.
مباحث تابع کتاب ایمان در جلد سوم عبارتند از:
نذر و
کفارات .
قابل ذکر است که بحث
اطعمه و
اشربه در ضمن کتاب صید و ذبائح آورده شده است.
آن چنانکه در الذریعة و شروح قواعد علامه آمده است نسخه‌های مورد اعتماد حدود ۸ نسخه است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
نسخۀ کتابخانۀ سید
حسن صدر در کاظمیه، که
محمد بن اسماعیل هرقلی در سال ۷۰۶ ق نوشته و علامۀ حلی (قده) به خط خود آن را تایید نموده است.
نسخۀ دیگر را
محمد نیلی در سال ۷۰۹ ق نوشته که در کتابخانۀ
دانشگاه تهران می‌باشد.
نسخۀ دیگر در کتابخانۀ مدینة العلم در کاظمیه موجود است که
محمد بن حسن ساروقی در سال ۷۱۳ ق آن را نوشته است.
نسخۀ چهارم، نسخۀ کتابخانۀ فیضیه است که جلد اول آن را
محمد بن ابی نصر در محرم سال ۷۱۷ ق نگاشته و جلد دوم را نیز
محمد بن محمد در
ربیع الثانی سال ۷۱۷ نوشته است.
نسخۀ دیگری نیز در کتابخانۀ
مسجد گوهرشاد وجود دارد که علامه خود آن را مقابله کرده است و حواشی فخر المحققین و
شهید اول بر آن وجود دارد.
نسخه‌های مورد اعتماد
مهم‌ترین نسخه‌ای که در نوشتن کتاب موجود بر آن اعتماد شده است نسخه‌ای است که متعلق به کتابخانۀ فیضیه می‌باشد که در سال ۷۱۷ نوشته شده و برای تصحیح و مقابله از این نسخه استفاده شده است.
نسخۀ دیگر، نسخه‌ای است که در کتابخانۀ آیة الله
مرعشی نجفی که با عدد ۱۳۱۰ مشخص شده و حواشی فخر المحققین و خود مؤلف در آن وجود دارد و با رمز «ا» مشخص شده است.
نسخۀ بعدی، نسخۀ کتابخانۀ
مجلس شورای اسلامی در تهران با عدد ۵۶۴۳ که در سال ۷۲۸ ق، دو سال پس از وفات علامۀ حلی نگاشته شده و با رمز «ب» مشخص شده است.
نسخۀ بعد، از کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی که در سال ۸۴۶ نگاشته شده و با رمز «ج» مشخص شده است.
نسخۀ دیگر هم چنین از کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی است که ناقص بوده و با رمز «د» مشخص شده است.
نسخۀ مسجد گوهرشاد نیز با رمز «ش» مشخص شده است که در نگارش جلد اول مورد استفاده واقع نشده است.
نسخه‌ای که چاپ سنگی داشته است با رمز «فی المطبوع» مشخص شده است.
قد کتب کثیرا منها لاجل ولده فخر المحققین
محمد کما یظهر من مفاتحها. و من جملة ذلک کتاب (قواعده) الذی هو من احسن ما کتب فی الفقه.
هو اجل ما کتب فی الفقه الجعفری بعد کتاب الشرایع، فهو حاو لجمیع ابواب الفقه و قد احصیت مسائله فی ست مائة و ستین الف مسالة.
در خطبۀ مقدمۀ کتاب قواعد الاحکام: فهذه کتاب «قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام»، لخصت فیه لب الفتاوی خاصة و بینت فیه قواعد احکام الخاصة اجابة لالتماس احب الناس الی و اعزهم علی، و هو الولد العزیز (
محمد).
کتاب لم یسمح الدهر بمثله، و لم ینسج ناسج علی مقواله، قد احتوی من الفروع الفقهیة، علی ما لا یوجد فی مصنف، و لم یتکفل ببیانه مؤلف.
در کتاب الذریعة حدود ۱۵ حاشیه و ۱۷ شرح برای قواعد الاحکام ذکر شده است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
۱-
حاشیۀ سید عمید،
محمد جواد، مؤلف مفتاح الکرامة (م ۱۲۲۶ ق)، بر قسمت تجارت.
۲-
مفتاح الکرامة فی شرح قواعد علامة، تالیف
محمد جواد
بن محمد عاملی نجفی (م ۱۲۲۶ ق).
۳-
نکت القواعد (شرح یا حاشیه)، تالیف شیخ زین الدین
شهید دوم (م ۹۹۶ ق) تا آخر کتاب تجارت.
۴-
جامع المقاصد، تالیف شیخ علی
بن حسین کرکی،
محقق کرکی (م ۹۴۰ ق) تا بحث تفویض بضع در نکاح.
۵-
حاشیۀ محقق کرکی، شیخ علی
بن حسین کرکی (م ۹۴۰ ق).
۶- حاشیۀ خود علامۀ حلی بر قواعد که کتاب کوچکی است.
۷- شرح خطبۀ قواعد الاحکام، تالیف فخر المحققین که غیر از شرح معروف به ایضاح الفوائد است.
۸-
المسائل المظاهریة، حاشیۀ فخر المحققین،
محمد بن حسن، فرزند علامۀ حلی (م ۷۷۱ ق).
۹- ایضاح الفوائد، تالیف شیخ فخر الدین،
محمد بن حسن بن یوسف (م ۷۷۱ ق).
۱۰- شرح یا حاشیۀ
محمد بن مکی،
شهید اول (م ۷۸۶ ق).
۱۱- شرح یا حاشیۀ
آقا هادی
بن محمد صالح مازندرانی (م ۱۱۲۰ ق)، حاشیه بر کتاب میراث.
۱۲-
وسیلة المقاصد فی فتح معضلات القواعد، تالیف
شیخ فخر الدین احمد بن متوج بحرانی.
۱۳-
شدید الافهام فی شرح قواعد الاحکام، تالیف شیخ
احمد بن محمد بن رفاعه سبیعی.
۱۴-
شرح بر قواعد، تالیف شیخ
اسد الله کاظمی.
۱۵-
شرح شیخ جعفر نجفی،
کاشف الغطاء، شرح بر کتاب طهارت و بیع فقط.
۱۶-
شوارع الاعلام یا شوارع الانام، تالیف شیخ
ملا محمد جعفر استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق).
۱۷-
جوامع الفوائد، تالیف
ملا عبدالله تستری شاگرد
مقدس اردبیلی، در سال ۱۰۰۴ ق به پایان رسیده است.
۱۹-
کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد: تالیف
سید عمید الدین عبد المطلب اعرجی خواهرزادۀ علامه حلی (م ۷۵۴ ق).
۲۰-
کشف اللثام، تالیف
فاضل هندی،
محمد بن حسن اصفهانی (م ۱۱۳۷ ق).
۲۱- شرح قواعد الاحکام، تالیف علامه
میرزا فخر الدین نراقی (م ۱۳۲۵ ق) در ۵ جلد.
۲۲- ن
ظام الفوائد فی شرح القواعد، تالیف
ملا علی قاپوزآبادی زنجانی (م ۱۲۹۰ ق)، در ۲۴ جلد.
۲۳-
خزائن الکلام، تالیف شیخ
محمود بن جعفر عراقی میثمی (م ۱۳۰۸ یا ۱۳۱۰ ق).
- خلاصة الاقوال، ص۴۸.
- ریاض العلماء، ج۱، ص۳۶۷ و ۳۷۹.
- اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۴.
- روضات الجنات، ج۲، ص۲۷۳،
- قصص العلماء، ص۳۶۳.
- الذریعة، ج۶، ص۱۷۲- ۱۶۹، ج۱۳ ص۲۲۴، ج۱۴ ص۱۷، ج۲۵، ص۲۶، ج۳۸، ج۱۷، ص۱۷۷ و ۱۷۶.
- ریحانة الادب، ج،۴ ص۱۷۶.
این كتاب، در سه جلد به
زبان عربی به كوشش مؤسسه النشر الاسلامی، در سال ۱۴۱۳ هـ ق به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
