قصه یوسف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«قصه یوسف علیه‌السّلام»، شرح و تفسیری عارفانه از
سوره یوسف، به
زبان فارسی ، توسط
احمد بن محمد بن زید طوسی، از دانشمندان
قرن هفتم هجری است. این کتاب که نام اصلی‌اش «الستین الجامع للطائف البساتین» بوده و در شصت مجلس برای گروهی از متعلمین املاء شده است، به اهتمام «
محمد روشن » تحقیق و تصحیح و با نام مذکور منتشر شده است. سال تالیف کتاب مشخص نیست.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و متن
اثر است. مطالب کتاب با دیدی عارفانه و با نثری روان و شیوا در شصت فصل تنظیم شده که نام کتاب نیز خود گویای بخش‌های شصت گانه آن است.
در هر فصل، نگارنده نخست آیه‌ای از
سوره یوسف می‌آورد، سپس شان نزول و
متشابهات آن را بیان می‌کند و به شرح و
تفسیر آیه می‌پردازد، آنگاه بر سر قصه می‌رود و در ذیل عنوان «لطیفه» مضمون‌هایی عارفانه و دلکش می‌آفریند. گاه بدان بسنده نمی‌کند و اشارت و نظیره‌ای نیز بر آن می‌افزاید. در میانه، جای به جای بیتی چند می‌آورد و در پاره‌ای موارد، با نقل حکایتی، کلام را
زینت می‌بخشد. در پایان، فصل‌ها را با اشعاری به انجام می‌رساند.
محقق اثر، در راه شناخت
تاج الدین ابوبکر احمد بن زید طوسی به نتیجه‌ای نرسیده است و از جستجو در کتاب‌های
رجال و طبقات مفسران نیز جز نامی و یادی از وی به دست نیاورده است. مقدار اطلاعاتی که او از این شخصیت به خواننده عرضه می‌کند آن است که که در
خراسان می‌زیسته و از اهل
طوس بشمار می‌رفته است. دانشمندی بوده که به جبال و
عراق و
آذربایجان مسافرت کرده و در همه شهرها با اقبال
خلق روبه رو می‌شده است. از وی درخواست می‌شود که مجموعی در فن موعظه فراهم کند و او مجال نمی‌کرده است. در آذربایجان فراغتی یافته و
تفسیر سوره یوسف را املا کرده است
نوع پرداخت کتاب و روش تنظیم آن نیز با کتاب «کشف الاسرار و عدة الابرار»
ابوالفضل رشیدالدین میبدی مشهور به تفسیر
خواجه عبدالله انصاری که به
سال ۵۲۰ ق، نگاشته شده است، همانندی بسیار دارد
چنان که گذشت شیوه نگارش کتاب، ساده و روان و شیواست. جمله‌ها کوتاه و رساست. واژه و ترکیب نامستعمل در آن نیست و اگر هست اندک است. در آوردن واژه‌های تازی یا
ترک آن سخت نمی‌گیرد. این عدم تقید در آوردن واژه‌های نادر، چه فارسی و چه تازی، یکسان است
محقق کتاب، در مقدمه‌اش (صفحات یازده و دوازده) پاره‌ای مشخصات نثر کتاب را این گونه برشمرده است:
۱. از تکرار فعل‌ها پرهیز ندارد و افعال را گاه هفت بار و هشت بار مکرر می‌کند: «
روز قیامت ، روزی عظیم است؛ زیرا که روز اظهار
هیبت بود و
روز عرض امت بود و روز
حشر و
قیامت بود و روز
نقد اعمال و محاسبت بود و روز
درد و
حسرت بود...» .
۲. به آوردن مترادفات گرایشی چندان ندارد. سجع و موازنه را گاه رعایت می‌کند، اما نه چندان که رنگ تصنع و
تکلف پذیرد: «
یوسف صدیق وفادار بود و
یعقوب خود او را به
صبر آموزگار بود و
زلیخا در
عشق و درد او بی قرار بود و اندوه و شادی در این قصه بسیار بود و خبردهنده از او ملک جبار بود».
۳. به هنگام نقل
خواب ،
اصل را رعایت می‌کند و فعل را به صورت ماضی استمراری می‌آورد: «در هفت سالگی به خواب دید کی یازده
عصا از
زمین رسته بودی، یکی کوچک از پس آن برآمدی و بالا گرفتی تا از همه درگذشتی، پس آن یازده عصا را از
بن برکندی».
۴. در ترکیبات اضافی، کسره اضافه را تقریبا در سراسر کتاب به شکل یا می‌نویسد: «پس خطابی جلال درآید...»
«یکی از خواصی علما...»
«این خاکدانی دنیا کی تو اینجا سلطنت رانی...».
۵. به جای «آورده‌اند» عموما ترکیب کهنه تر «می آید» دیده می‌شود:
«در خبر می‌آید از مصطفی...»
«همچنین می‌آید کی ملک تعالی...».
۶.
استعمال «او» به جای «آن» اندک نیست: «آن کشتی را درازی هزار گز بود و چهارصد گز پهنای او بود».
۷. فعل امر را با «می» به کار می‌برد: «گفت منتظر می‌باش تا برین
درخت انیت چه گل پیدا شود».
«در قعر آن
چاه می‌باش و مرا می‌پرست».
فصل اول کتاب به سبب نزول
سوره یوسف و فصل‌های دوم، سوم و چهارم به
فضائل قرآن اختصاص دارد.
نویسنده در دیگر فصول کتاب تا انتها به شرح
سوره یوسف با عنوان «من
سورة یوسف» می‌پردازد.
دکتر معین نخستین کسی بودند که به معرفی دقیق و علمی «نسخه خطی تفسیر
سوره یوسف علیه‌السّلام ، مجموعه متعلق به کتابخانه ملی
رشت » پرداختند و مشخصات و مختصات آن را به مقالتی در ماهنامه یغما برشمردند.
این کتاب در چاپ اول با نام «تفسیر
سوره یوسف» نیز منتشر شده است.
فهرست مطالب، در ابتدای کتاب و فهرست
احادیث ، حدیث‌های فارسی، اقوال و امثال عربی، امثال و حکم فارسی، حکایت‌ها و تمثیل‌ها، واژه‌ها و ترکیب‌ها، نام کسان، قبیله‌ها، مکان‌ها و کتاب‌ها در انتهای آن آمده است.
نرم افزار جامع عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
