قرب به خدا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هدف از
تزکیه رسیدن به مقامی است که
انسان غیر از
خدا کسی و چیزی و حتی خود را نبیند؛ به تعبیر دیگر هدف از
تزکیه نفس، همان
قرب خداست، نزدیک شدن به خداوند تبارک و تعالی نه به معنای کم شدن فاصله زمانی و مکانی است؛ بلکه مراد این است که انسان در اثر حرکت اختیاری و انتخابی که دارد با اعمال و کردار نیکو و دوری از هر زشتی و پلیدی به مقامی برسد که مورد
عنایت خاص الهی قرار گیرد به طوری که همه درخواست هایش به
اجابت برسد.
انسان بر خلاف همه موجودات
جهان آفرینش، دو بعدی است: نخست بعد حیوانی او که از این جهت یعنی از جهت تغذیه، زیست، تناسل، تکثیر نوع و... با سایر موجودات زنده مشترکات زیادی دارد. اما بعد ثانوی او که همان خصوصیت منحصر به فرد اوست و از جهت قوای دماغی و حالات روحی و ویژگی‌های نفسانی با سایر موجودات زنده متفاوت است و این خود محور اصلی تمایز او از دیگر جانداران می‌باشد.
آیا رشد انسان به این است که فقط به یک بعد از خود برسد؛ مثلا به بعد حیوانی که خور و خواب و
خشم و
شهوت است بپردازد و یا به کلی از خوردن و لذت بردن خودداری کند و فقط به جنبه‌های انسانی بپردازد. این هم در
اسلام مذمت شده است، لذا
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عثمان بن مظعون را که خانه و زندگی را ترک کرده بود و به گوشه نشینی و
عبادت پرداخته بود مذمت کرد و وی را از این کار منع کرد. بنابراین باید دید رشد و
کمال انسان در گرو چه چیز ممکن است؟
جواب صحیح این است که انسان یا هر موجودی از سویی یک کمال نهایی و اصلی دارد، و از سوی دیگر کمالات فرعی و وسیله‌ای و مقدمه‌ای، آنچه مربوط به کمال اصلی انسان است هر چه رشد کند و شدت یابد خوب است، و اما کمالات فرعی و وسیله‌ای باید در حدی که برای پیشرفت کمال نهایی و اصلی مؤثر است پیش برود ولی در آن جا که ضربه به رشد اصلی می‌زند کنترل شود؛ مثلا اگر قوای بدنی انسان قوی شود ولی ضرر به رشد معنوی و کمال انسانی او نزند، این رشد خوب است، اگر انسان شبانه روز به فکر خوردن و ورزش بدن و سلامت جسم خود باشد و از رشد معنوی
غافل شود درست است که کمال بدنی قابل تحصیل است اما چون به عبادت، تحصیل
علم و کارهای نیکوی دیگر نمی‌رسد این کمال نیست بلکه ضرر است. پس ما باید کمال انسانی را این گونه تعریف کنیم: مجموع روابطی که بین قوای مختلف انسان هست به گونه‌ای تکامل یابد که برای رشد نهایی و اصلی اش مضر نباشد که هیچ بلکه مناسب هم باشد. بدن هرچه قوی شود خوب است به شرط آن که برای جهات روحی ضرر نداشته باشد و صاحب آن از معنویات و مسائل روحی غافل نباشد.
پس انسان کامل کسی است که تمام تلاش و کوشش را صرف همه قوا و ابعاد وجودی اش کند تا انسان کامل شود.
باید توجه داشت که انسان دارای ویژگی خاصی است که هیچ موجودی ندارد و آن انتخاب آگاهانه و اختیاری است که نه حیوانات این ویژگی را دارند و نه
فرشتگان، تنها
جن است که مثل انسان دارای این ویژگی است، و این حالت اختیاری که انسان می‌تواند با
تفکر و تامل و انتخاب راه بهتر، به عالیترین مقام برسد از خصوصیات انسان است.
حال این عالیترین مقام چیست؟
آنچه از
آیات و
روایات به دست می‌آید آن است که انسان باید خود را به آفریدگار وابسته و مربوط بیابد، و وجود خود را غیر مستقل و پرتوی از شعاع وجودی او بداند، و هر قدر انسان وابستگی و عدم استقلال خود را بهتر درک کند توجهش به
خالق جهان بیشتر خواهد شد و در نتیجه از انوار ربوبی بیشتر بهره مند خواهد گردید تا آن جا که آینه تمام نما و مظهر کامل پروردگار جلت عظمته می‌گردد.
«- الهی - و الحقنی بنور عزک الابهج فاکون لک عارفا و عن سواک منحرفا؛ (
مناجات شعبانیه) - پروردگارم - مرا به پر بهجت‌ترین نور عزتت ملحق بساز تا تنها تو را بشناسم و از غیر تو رو گردان شوم.» درباره
ائمه (علیهم‌السّلام) ما همین
اعتقاد را داریم که آن قدر رابطه شان با خدا زیاد شده که دیگر آنان را از خدا جدا نمی‌دانیم اگر چه پرتوی از شعاع خدایند: «لا فرق بینک و بینها الا انهم عبادک و خلقک رتقها و فتقها بیدک بدؤها منک و عودها الیک؛ (از دعای روزهای
ماه رجب) میان تو و آنان جدایی نیست جز این که آنان
بندگان و آفریدگان تواند،
تدبیر آنان به دست توست، آغاز ایشان از تو و بازگشتشان به سوی توست.»
و کسانی که رابطه شان با خدا این گونه است سرانجام به جوار
رحمت و مقام
قرب الهی و به دیدار و وصل محبوب نایل خواهند شد؛ منزلت این انسان‌ها در آیات قرآنی این گونه ترسیم شده است:
۱- «یا ایتها النفس المطمئنة ارجعی الی ربک راضیة مرضیة فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی ؛
ای انسان اطمینان یافته، به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که هم تو از خدا راضی هستی و هم خدا از تو راضی است، پس داخل بندگانم شو و به بهشتم درآی»
۲- «فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر؛
درجایگاهی راستین نزد سلطانی مقتدر»
۳- «وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة؛
چهره‌هایی در آن روز شادابند و به سوی پروردگارشان می‌نگرند.»
گفتیم هدف از
تزکیه رسیدن به مقامی است که انسان غیر از خدا کسی و چیزی و حتی خود را نبیند؛ به تعبیر دیگر هدف از
تزکیه نفس، همان
قرب خدا، و در مرحله عالیترین آن
فناء فی الله است. حال که دانستیم هدف از تزکیه قرب خداست، در توضیح «قرب خدا» می‌گوییم:
نزدیک شدن به خداوند تبارک و تعالی نه به معنای کم شدن فاصله زمانی و مکانی است؛ که مثلا اگر به
مکه مکرمه رفتیم از نظر مکانی به خدا نزدیک شده باشیم، یا نیمه شب از نظر زمانی به خدا نزدیکتریم، خیر زیرا خداوند تبارک و تعالی خود آفریننده زمان و مکان است و خود محیط بر همه زمان‌ها و مکان هاست و با هیچ کدام از موجودات نسبت زمانی و مکانی ندارد، خود می‌فرماید:
«ونحن اقرب الیه من حبل الورید؛
ما از رگ گردن به او نزدیکتریم»
«هو الاول والآخر والظاهر والباطن... ؛
اوست اول و آخر و ظاهر و باطن»
«... وهو معکم این ما کنتم؛
هر جا باشید او با شماست»
«... فاینما تولوا فثم وجه الله؛
پس به هر سو روی آوریدهمان جا روی خداست.»
پس مراد از قرب به خدا، نزدیکی مکانی و زمانی نیست، بلکه مراد این است که انسان در اثر حرکت اختیاری و انتخابی که دارد با اعمال و کردار نیکو و دوری از هر زشتی و پلیدی به مقامی برسد که مورد
عنایت خاص الهی قرار گیرد به طوری که همه درخواست هایش به
اجابت برسد، یعنی به آن جایی برسد که:
«ان دعانی اجبته و ان سالنی اعطیته؛
اگرمرا بخواند اجابت می‌کنم او را و اگر از من چیزی بخواهدبه او عطا می‌کنم.»
بنده‌ای که به چنین مقامی برسد به کمال خود رسیده است و لذا در
عرف جامعه هم کسی که مورد توجه شخصیتی باشد می‌گویند او «
مقرب» فلانی است، و در
قرآن کریم هم بر پیشروان
اسلام که از ارزش بیشتری برخوردارند عنوان «مقربین» اطلاق شده است: «والسابقون السابقون اولئک المقربون؛
پیشی گیرندگان پیشی گرفتگانند آنان مقربانند.»
امام خمینی با استناد به آیات الهی بر این عقیده است که همه موجودات در بارگاه الهی حضور تعلقی دارند و آن ذات حق به تمام ذرات کائنات احاطه قیومی دارد.
براین‌اساس، قرب حق‌تعالی به خلق با همه مراتبی که دارد علی‌السواء است امام خمینی با تقسیم قرب به وجودی و سلوکی، قرب وجودی را همان وجه خاص می‌داند که جهت غیبی احدی اشیا به حق‌تعالی است. اشیاء از این طریق، ارتباطی خاص و بی‌واسطه با حق دارند.
اما
قرب سلوکی؛ یعنی بنده به‌واسطه سلوک به حق‌تعالی نزدیک می‌شود، این قرب در قوس صعود، تصور می‌شود در این قرب، رسیدن به
لقای الهی از بزرگ‌ترین مقاصد اهل الله است.
به باور امام خمینی برای سفر معنوی و معراج قرب حقیقی، به دو رکن نیاز است یکی خروج از منزلگاه نفس و دیگری حرکت به‌سوی خداوند که نتیجه آن رسیدن به قرب الهی و فنای فی الله است
و تا این
انانیت و انیت باقی است، شخص عبد خود است و عبدالله نشده است و تنها راه نجات او این است که صراط مستقیم سلوکی را با عبودیتش طی کند در غیر این صورت به کفر و الحاد کشیده خواهد شد.
از جمله موارد قرب سلوکی که سالک به‌واسطه اعمال عبادی و انجام آنها به حق‌تعالی تقرب می‌یابد و با سیر در مراحل
عبودیت و در سایه حمایت
ربوبیت به مرحله‌ای می‌رسد که حق‌تعالی چشم و گوش او می‌شود و این مقام
قرب نوافل است؛ در قرب نوافل، سالک خلعت ولایت به تن می‌کند و حقانی می‌شود و باطن ربوبیت در او ظاهر می‌شود و این اول منزل از منازل ولایت است
اما در قرب فرایض سالک از انیت خود به‌کلی تطهیر می‌شود
و اسم و رسمی از او به جا نمی‌ماند و عابد و معبود حق می‌شود یعنی فنای کلی ذاتی و صفاتی رخ می‌دهد و عبد سمع و بصر حق می‌شود.
و این قرب به خدا مرتبه‌ای است از وجود که در آن استعدادهای ذاتی شخص با سیر و حرکت اختیاری خود به فعلیت می‌رسد؛ خواه حرکتی سریع و لحظه‌ای که
انبیا و اولیای خدا از لحظات دمیده شدن
روح در کالبدشان سیر تکاملی کردند و در اندک مدتی به کمالات بزرگ و همان قرب حقیقی نایل شدند که
عیسی بن مریم در گهواره می‌گوید: «قال انی عبدالله آتانی الکتاب وجعلنی نبیا؛
گفت من
بنده خدایم به من
کتاب داده و مرا
پیامبر قرار داده است.»
و طبق روایاتی که در دست ما
شیعیان است ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) حتی در شکم مادر
تسبیح خدا می‌گفتند و به محض به دنیا آمدن سر به
سجده گذاشته و
شکر خدا نمودند؛ مثلا
علی (علیه‌السّلام) در هنگام ولادتش قرآن خواند و
سوره مؤمنون را
تلاوت کرد. و درباره
امام زمان (علیه‌السّلام) داریم که در دل مادر سخن می‌گفت و به دنیا که آمد سجده کرد. و درباره ام الائمه
فاطمه زهرا (علیهاالسّلام) آمده است که در دل مادرش
خدیجه با او تکلم می‌کرد. و درباره
امام جواد (علیه‌السّلام) داریم که نه ساله بود به
امامت رسید. و همین طور سایر ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) که تمامی ایشان سیر تکاملی سریع و برق آسا داشته‌اند.
این سیر تکاملی که هدف از تزکیه نفس است مربوط به جسم و بدن انسان نیست بلکه مربوط به روح و دل آدمی است، و شرایط مادی فقط نقش فراهم کردن زمینه
سیر و سلوک را به عهده دارند و اگر ما به
زیارت خانه خدا می‌رویم مسلما
مکه هدفیست بلکه وسیله‌ای است برای همان تقرب روح به خدا، و چه بسا افرادی که در مکه بودند و حتی با پیامبر اسلام فامیلی داشتند مثل «
ابولهب» ها ولی از خدا و پیامبرش فرسنگ‌ها دور بودند، و یا کسانی از مکه خیلی دور بودند ولی از بسیاری از
اصحاب به خدا و پیامبرش نزدیکتر بودند، مثل «
اویس قرنی» که در رکاب علی (علیه‌السّلام) در
صفین به
شهادت رسید، او پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را ندید اما رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سفارش او را به علی (علیه‌السّلام) کرد.
بنابراین ملاک در قرب به خدا که از تزکیه نفس حاصل می‌شود زدودن موانع به انضمام رشد دادن
نفس به سوی
کمال با افعال اختیاری به کمک همین بدن و جسم برای توجه دل و قلب (مراد از قلب این است که چون روح منبع احساسات و ادراکات است لذا به روح از این ناحیه قلب گفته می‌شود.) به سوی خداست و هر چه دل انسان بیشتر متوجه خدا باشد و از خود غافلتر باشد او به خدا مقربتر است تا آن جا که دیگر غیر از خدا کسی دیگری را نمی‌بیند مثل پیامبران و اولیای معصومین که تنها توجه ایشان به خدا بوده است و بس، و غیر از خدا را نمی‌بینند، لذا علی (علیه‌السّلام) در دعای کمیل به پیشگاه خداوندی عرضه می‌دارد:
«فهبنی صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک وهبنی صبرت علی حر نارک فکیف اصبر عن النظر الی کرامتک؛ (فرازی از
دعای کمیل) بارالها، گیرم بر
عذاب تو
صبر کردم چگونه بر فراق تو صبر کنم، و گیرم بر حرارت آتشت صبر کردم اما چگونه از نگاه به سوی جلال و شکوهت صبر کنم.»
این حالت تنها برای کسانی حاصل می‌شود که از ما سوی الله قطع رابطه کنند و تنها خدا را ببینند.
باز از آن حضرت آمده است که می‌فرمود: «ما رایت شیئا الا و رایت الله قبله و بعده و معه؛ هیچ چیز را ندیدم جز آن که خدا را قبل از آن و بعد از آن و با آن دیدم.»
و یا در جواب کسی که از او سؤال کرد: «هل رایت ربک؟؛ آیا پروردگارت را دیده‌ای؟» فرمود: «افاعبد مالا اری؟؛
آیا عبادت می‌کنم کسی را که نمی‌بینم.»
حال انسانی که فقط خدا را می‌بیند مانعی ندارد آنان که دلشان با خداست چون پیامبران و
امامان (علیهم‌السّلام) را دوست داشته باشد زیرا
حب آنان خود حب الله است، ولی چیزی که ضد خداست نمی‌تواند در دل او جا بگیرد و
حب دنیا ضد خداست و لذا
عارف بالله نمی‌تواند حب دنیا در دل داشته باشد در قرآن کریم
مردم به دو دسته تقسیم می‌شوند: «من کان یرید العاجلة عجلنا له فیها ما نشاء لمن نرید... ؛
آن کس که زندگی زود گذر (دنیای مادی) را می‌طلبد آن مقدار از آن را که بخواهیم و به هر کس اراده کنیم می‌دهیم.»
کسی که
دنیاطلب شد نمی‌تواند خداجو باشد و لذا در حدیث آمده: «حب الدنیا راس کل خطیئة؛
محبت دنیا منشا همه خطاهاست.»
مقابل این دسته آن کسانی‌اند که آنچه در رابطه با خداخواهی است دوست می‌دارند: «ومن اراد الآخرة وسعی لها سعیها وهو مؤمن فاولئک کان سعیهم مشکورا؛
و آن کس که سرای
آخرت را بطلبد و سعی و کوشش خود را برای آن انجام دهد، در حالی که ایمان داشته باشد، سعی و تلاش او پاداش داده خواهد شد.»
همان گونه که امام علی ((علیه‌السّلام)) در
نهج البلاغه فرموده است کسانی که فقط خدا را می‌خواهند و برای خدا کار می‌کنند چند دسته‌اند:
«ان قوما عبدوا الله رغبة فتلک عبادة التجار، و ان قوما عبدوا الله رهبة فتلک عبادة العبید و ان قوما عبدوا الله شکرا فتلک عبادة الاحرار؛
مردمی خدا را به
امید بخشش می‌پرستند، این
پرستش بازرگانان است، و گروهی او را از روی
ترس عبادت می‌کنند و این عبادت بردگان است، و گروهی وی را برای سپاس می‌پرستند و این پرستش آزادگان است.»
و همین حالت عالی در پیشوایان
دین اسلام بوده است که فقط برای خدا عبادت می‌کردند و تمام حرکات و سکناتشان برای خدا بوده است. امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) هنگامی که فرقش شکافته شد گفت: «فزت و رب الکعبة» و
حسین بن علی (علیه‌السّلام) در گودال
قتلگاه می‌گوید: «الهی رضا بقضائک و تسلیما لامرک لا معبود سواک.»
اولیای خدا که فقط رضای خدا را در کارهای خود در نظر گرفته‌اند به
لذایذ بهشتی و به «جنات عدن تجری» و به «
حور العین» و به «لحم طیر مما یشتهون» و سایر لذات بهشتی هم علاقه مندند منتهی آنان آن لذایذ را به خاطر آثار رحمت الله دوست دارند بر خلاف ما که دوست داشتنمان به خاطر خود آنهاست؛ مثلا در یک میهمانی گاهی توجه شما فقط به غذای صاحب خانه است اما گاهی اگر مهمان عالمی
عابد شدی خود صاحب خانه را دوست داری و اگر غذای او را می‌خوری به خاطر خود صاحب خانه است نه غذا و هر غذایی باشد فرق نمی‌کند.
انبیا و اولیا اگر به لذایذ بهشتی می‌نگرند به خاطر
رحمت الهی است نه به خاطر لذایذ.
باز باید توجه داشت که سیر الی الله و توجه قلبی به خدا منافات با دوست داشتن انبیا و
امامان ندارد، زیرا محبت به این بزرگواران شعاعی از سیر الی الله است نه مزاحم او، این که شما به کسی علاقه مندید خانه و لباس او را دوست دارید، فرزندش را دوست دارید، معنای دوست داشتن متعلقات او همان خود اوست نه ضد او و نه مزاحم او پس محبت به خدا با محبت به پیامبر و
فاطمه و علی (علیهم السلام) و اولیاء خدا مزاحمت با دوستی خدا ندارد، بله اگر دشمن خدا را دوست بداری این محبت ضد خداست و مزاحم سیر الی الله است.
کمال تقرب به خدا؛
کمال درتقرب به خدا
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «قرب به خدا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۷. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
