قبله (مقاله‌دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قبله به
کعبه معظّمه گفته می‌شود.
مقصود از کعبه به عنوان قبله، بنا و ساختمان آن نیست، بلکه فضایی است که بنا در آن واقع شده، و
محاذی آن تا
آسمان و
زمین زیر آن تا آخر زمین است.
از آن در باب
طهارت،
صلات،
حج،
نکاح و
قضاء سخن گفته‌اند.
بسیاری از قدما و برخی از متاخران گفته‌اند: کعبه قبلۀ کسانی است که در
مسجد الحرام، و مسجد الحرام قبله کسانی است که در حرم و حرم قبلۀ کسانی است که بیرون از حرم‌اند،
لیکن بعضی قدما و اکثر متاخران گفته‌اند: عین کعبه قبله کسانی است که متمکن از استقبال آن باشند، مانند اهل مکّه و جهت کعبه قبلۀ کسانی است که دور از مکّه‌اند.
بنابر قول دوم، در اینکه مراد از جهت کعبه چیست، اختلاف بسیاری وجود دارد.
سمتی که کعبه در آن قرار دارد،
سمتی که گمان می‌رود کعبه در آن سمت باشد
و سمتی که نمازگزار با به کار گرفتن نشانه‌های تعیین شده در
شرع، به آن سمت توجه می‌کند
از جملۀ اقوال در مسئله است، لیکن - به تصریح برخی - ثمرۀ درخور توجهی بر این اقوال مترتب نیست، زیرا همه فقها گفته‌اند: بر کسی که دور از مکّه می‌باشد، واجب است برای تعیین قبله، نشانه‌های وارد شده در این زمینه را به کارگیرد.
آیا
حجر اسماعیل جزء کعبه است تا
نماز گزاردن به سوی آن نیز صحیح باشد یا نه؟ اختلاف است. اکثر فقها حجر را جزء کعبه ندانسته‌اند.
قبلۀ کسی که بر فراز کعبه است، به قول مشهور، آن مقدار فضایی است که پیش روی او قرار دارد و به هر سمت می‌تواند نماز بگزارد. مقابل مشهور، برخی قائل‌اند چنین فردی به پشت خوابیده و رو به
بیت المعمور که در آسمان سوم یا چهارم،
محاذی کعبه قرار دارد، نماز می‌خواند.
بنابر قول نخست، خواندن نماز، اعم از فریضه و
نافله بر بام کعبه در حال اختیار جایز است، لیکن برخی قائلان قول دوم، آن را مقیّد به حال ضرورت کرده‌اند و ظاهر کلام بعضی، جواز آن است مطلقا.
همچنین بنابر قول مشهور، در درون کعبه، در حال اختیار می‌توان به هر سمت نماز خواند، چه فریضه و چه نافله. برخی نماز فریضه را در حال اختیار جایز ندانسته‌اند.
تحصیل علم به قبله در صورت امکان
واجب است و عمل به
ظن جایز نیست و در صورت عدم امکان تحصیل علم، به امارات و نشانه‌های ظن‌آور رجوع می‌شود.
در فرض امکان تحصیل علم، آیا گواهی دو فرد عادل [
بیّنه] در ثبوت قبله کفایت می‌کند یا نه؟ مسئله محل اختلاف است.
بسیاری آن را در صورت حسّی - و نه حدسی - بودن کافی دانسته‌اند.
برخی حتی شهادت یک فرد عادل، بلکه ثقه و مورد اعتماد را کافی دانسته‌اند.
در فرض عدم امکان تحصیل علم، آیا عمل به ظن مطلقا جایز است، هرچند تحصیل ظنّ قوی‌تر ممکن باشد، یا تحصیل ظنّ قوی‌تر واجب است؟ برخی تصریح به قول دوم کرده‌اند.
در صورت عدم امکان تحصیل ظن به قبله، به قول مشهور، می‌تواند به چهار طرف نماز بگزارد، مگر در تنگی وقت که به یک طرف بسنده می‌کند.
برخی خواندن یک نماز به یکی از چهار طرف را مطلقا کافی دانسته‌اند.
آیا در صورت امکان اجتهاد (تحصیل ظن به قبله) ترک اجتهاد و نماز گزاردن به چهار سمت جایز است یا نه؟ مسئله اختلافی است. اکثر قائل به قول دوم شده‌اند.
فقها برای دستیابی به قبله راه‌هایی تعیین کرده‌اند. برخی از آنها موجب علم و یقین به قبله می‌شود که عبارت‌اند از:
۱. مشاهده کعبه.
۲. اِخبار
معصوم (علیه‌السّلام).
۳. نصب
محراب از سوی معصوم (علیه‌السّلام) یا نماز گزاردنِ وی در آن، در صورت علم به عدم
تیامن و
تیاسر از قبله و
تقیّه معصوم (علیه‌السّلام) هنگام اقامۀ نماز. البته تحصیل علم به وجود چنین محرابی در عصر کنونی مشکل است.
۴. قبر معصوم (علیه‌السّلام)، در صورتی که عدم تغییر قبر و مطابقت ظاهر آن با وضع جسد مبارک معلوم باشد وگرنه مفید ظن خواهد بود.
۵.
خورشید، که در دو روز از سال، هفتم خرداد و بیست و پنجم تیر، هنگام ظهر به وقت مکّه بر سر ساکنان مکّه قرار می‌گیرد، به گونه‌ای که در این دو روز در مکّه شاخص هیچ سایه‌ای ندارد. در وقت یاد شده، کسی که رو به سمت خورشید دارد، رو به قبله خواهد بود. برای دقت بیشتر در این هنگام می‌توان شاخصی روی زمین نصب کرد، خلاف سایۀ شاخص جهت دقیق قبله را نشان می‌دهد.
این راه، راهی علمی و دقیق می‌باشد.
۶. دایرۀ هندی، از راه‌های تحصیل علم به قبله رجوع به قواعد ریاضی است که در
علم هیئت بیان شده است. این راه، دقیق‌ترین روش تعیین قبله به شمار می‌رود.
دایرۀ هندی از این جمله است.
این دایره در زمینی هموار و صاف ترسیم می‌شود، بدین‌گونه که ابتدا خط
نصف النهار و خط اعتدال (خط مشرق و مغرب) آن به دست می‌آید و دایره با این دو خط به چهار بخش برابر تقسیم می‌گردد. سپس هر یک از چهار بخش به نود جزء تقسیم می‌شود.
چنانچه طول جغرافیایی بلد از طول جغرافیایی مکّه بیشتر باشد، به‌اندازۀ تفاوت بین دو طول از نقطۀ جنوب یا شمال به سمت مغرب شمرده می‌شود و اگر طول بلد از طول
مکّه کمتر باشد، به سمت مشرق شمرده می‌شود و اگر عرض جغرافیایی شهر از عرض مکه کمتر باشد، از نقطه مشرق یا مغرب به‌اندازۀ تفاوت دو عرض به سمت شمال، و اگر بیشتر باشد، به سمت جنوب شمرده می‌شود. آنگاه از منتهای اجزای طولی، خطی موازی با خط نصف النهار و از منتهای اجزای عرضی، خطی موازی با خط اعتدال خارج می‌شود. این دو خط (طولی و عرضی) در نقطه‌ای غیر از مرکز دایره یکدیگر را قطع می‌کنند، سپس بین مرکز دایرۀ هندی و بین نقطۀ تقاطعِ دو خط را با خطی به هم وصل می‌کنیم. این خط سمت قبله را نشان می‌دهد.
نشانۀ یاد شده در بلاد شمالی که عرض آنها برابر با عرض مکّه است، کاربرد ندارد. در صورتی که طول بلد مساوی با طول مکّه باشد، قبلۀ آن شهر نقطۀ جنوب در دایرۀ هندی است، به شرط آنکه عرض شمالی آن بیشتر از عرض مکّه باشد. در غیر این صورت، نقطۀ شمال در دایرۀ هندی، سمت قبله می‌باشد، خواه عرض شمالی‌اش کمتر از عرض مکّه باشد یا عرض نداشته باشد و یا عرضش جنوبی باشد.
این نشانه و راه نیز برای دستیابی به جهت کعبه، دقیق و تحقیقی است، هرچند برای دستیابی به خود کعبه تقریبی می‌باشد.
۷.
تواتر و شیاع به قول برخی، لیکن برخی دیگر بر حصول علم از راه تواتر و شیاع اشکال کرده‌اند، زیرا ممکن است منشا تواتر نشانه‌های ظنّی باشد.
در کلمات فقها راه‌های متعددی برای دستیابی به قبله ذکر شده که برخی منصوص و برخی غیر منصوص‌اند. این راه‌ها عبارت‌اند از:
۱. قبله بلد: برای تعیین قبله، بر قبلۀ شهرها و روستاهای مسلمان‌نشین که از گورستان عمومی، محراب مساجد و مانند آن به دست می‌آید، می‌توان اعتماد کرد و در این مسئله بین فرضی که شخص بتواند از دیگر امارات و قراین قبله را به دست آورد یا نتواند، تفاوتی نیست.
برخی اعتماد بر آن را در فرض امکان تحصیل علم به قبله جایز ندانسته‌اند.
۲.
ستارۀ جُدَی: از امارات تشخیص قبله که در روایات و به تبع در کلمات فقها آمده ستارۀ جُدَی است که ساکن و ثابت است و حرکت چندانی ندارد، بدین‌گونه که ساکنان مرکزی
عراق، همچون
کوفه،
نجف و
بغداد، این ستاره را به پشت شانۀ راست، اهالی
بصره و مناطق شرقی عراق و
صنعا محاذی گوش راست، ساکنان
موصل و مناطق غربی عراق، میان دو کتف، مردم
شام پشت شانۀ چپ، ساکنان عدن میان دو چشم و اهالی
حبشه و نوبه
محاذی گوش چپ خود قرار می‌دهند.
۳. نشانه‌های دیگر: علاوه بر آنچه ذکر شد، راه‌های دیگری برای تشخیص قبله در کلمات فقها با استفاده از قواعد علم هیئت ذکر شده است، مانند قرار دادن مشرق و مغرب بر سمت چپ یا راست در مناطقی که طول جغرافیایی آنها برابر با مکّه و عرض آنها بیشتر یا کمتر از عرض مکّه می‌باشد و استفاده از موقعیت ستارگانی چون
بنات نعش،
ثریا و
سهیل و نیز منازل ماه که در حقیقت به موقعیت ستارگان بر می‌گردد. این بخش از نشانه‌ها برای تشخیص قبله مورد اشکال قرار گرفته است.
برای قبله احکامی ذکر شده است.
برخی گفته‌اند: آنچه از ادلۀ شرعی استفاده می‌شود سهولت در امر قبله و اکتفا به جهتی است که
عرف آن را جهت مسجد الحرام می‌داند، از این‌رو، تودۀ مردم مکلّف به رجوع به علم هیئت و استخراج راه‌های بیان شده در این علم برای تشخیص قبله نمی‌باشند.
در مقابل، برخی دیگر، چنین تسامح و توسعه‌ای را در امر قبله نپذیرفته‌اند.
تیاسر، یعنی اندکی میل به چپ برای ساکنان عراق، هنگام توجه به قبله بنابر قول مشهور
مستحب است.
ظاهر کلام برخی قدما وجوب آن است.
در مقابل، برخی متاخران، استحباب و حتی جواز آن را ضعیف دانسته‌اند.
نابینا و نیز فردی که ناتوان از تشخیص قبله است، می‌تواند در امر قبله بر دیگری اعتماد کند، خواه آن فرد خودش قبله را به دست آورده باشد یا از اِخبار دیگران.
کسی که پس از تلاش در امر قبله، به سمتی خاص، ظن پیدا کرده است، در صورتی که فرد ثقه‌ای قبله را سمتی دیگر معرفی کند، در اینکه کوشش شخصی فرد مقدّم است یا
خبر ثقه، اختلاف است. مشهور، حاصل کوشش فرد را مقدّم بر نظر دیگری می‌دانند. برخی نیز مبنای تقدّم را قوی‌تر بودن هر کدام از دو ظن دانسته‌اند.
صفوف نمازگزاران در مسجد الحرام باید به گونه‌ای باشد که همۀ مامومان رو به کعبه باشند و نماز کسانی که روبه کعبه نیستند باطل است. آیا اقامۀ نماز جماعت به صورت استداره‌ای - آن‌گونه که هم‌اکنون اقامه می‌شود - جایز است یا نه؟ مسئله اختلافی است، بنابر قول به جواز، ماموم نباید بر حسب دایره جلوتر از امام بایستد.
استقبال - یعنی رو به قبله کردن - یا واجب است یا
حرام یا مستحب و یا
مکروه.
شرط صحّت نماز واجب و قضای اجزای فراموش شدۀ آن و نیز به قول مشهور، نماز مستحب در حال استقرار - و نه حرکت - استقبال قبله است.
چنانچه استقبال قبله در همۀ حالات برای نمازگزار ممکن نباشد، مانند کسی که ناگزیر از نماز گزاردن در حال سواره است، رعایت قدر ممکن، واجب است
و اگر به هیچ‌وجه ممکن نباشد، وجوب استقبال ساقط خواهد بود.
استقبال برای نمازگزارِ ایستاده با رو به قبله بودن جلوِ بدن و برای نمازگزار نشسته با رو به قبله بودنِ صورت،
سینه و سرِ دو
زانو و برای کسی که به پهلو خوابیده با قرار دادن صورت و جلوِ بدن به سمت قبله و کسی که به پشت خوابیده با قرار دادن کف پا به سمت قبله، به گونه‌ای که با برخاستن، صورت و جلو بدنش رو به قبله قرار گیرد، تحقق می‌یابد.
ترک عمدی استقبال موجب بطلان نماز است، لیکن در صورت معلوم نبودن قبله، چنانچه نمازگزار برای شناسایی قبله تلاش کرده و به سمتی که گمان قبله بودن می‌رفته، نماز گزارده، سپس معلوم شده گمان او نادرست بوده است، نمازش صحیح است، به شرط آنکه انحرافش از قبله کمتر از نود درجه (بین مشرق و مغرب) باشد. البته در صورت کشف خطا در اثنا باید به سمت قبله برگردد، و اگر انحراف نود درجه یا بیشتر باشد و قبل از خروج وقت نماز متوجه شود، نماز اعاده می‌شود.
اگر پس از خروج وقت متوجه شود، در صورتی که انحراف به حدّ استدبار بوده، در وجوب اعادۀ نماز و عدم آن اختلاف است. مشهور میان متاخران عدم وجوب اعاده است.
در الحاق فراموش کننده قبله و نیز جاهل به حکم (وجوب استقبال) یا موضوع (قبله) به مورد یاد شده اختلاف است.
قول مشهور صحّت نماز مطلقا در انحراف کمتر از نود درجه است.
به قول منسوب به مشهور، بر مکلّفان واجب کفایی است که محتضر مسلمان را رو به قبله بخوابانند، بدین‌صورت که او را به پشت بخوابانند، به گونه‌ای که کف پاهایش به سمت قبله باشد.
به قول مشهور، واجب است
میّت مسلمان را در قبر رو به قبله بگذارند، بدین‌صورت که او را به پهلوی راست بخوابانند، به گونه‌ای که جلوِ بدنش به سمت قبله باشد.
واجب است هنگام
ذبح یا
نحر موضع ذبح یا نحر و نیز جلوِ بدن حیوان رو به قبله باشد. در وجوب استقبال ذابح و نحر کننده اختلاف است.
به قول مشهور، تخلّی رو و پشت به قبله حرام است. برخی حرمت آن را به فضای باز، همچون بیابان اختصاص داده و در فضای بسته، همچون ساختمان قائل به کراهت شده‌اند.
برخی نیز مطلقا آن را مکروه دانسته‌اند.
روبه قبله بودن، بویژه در این حالات مستحب است: در حال
دعا،
ذکر،
تلاوت قرآن،
سجده شکر، سجدۀ تلاوت، نشستن در
مسجد، بلکه مطلق نشستن،
خوابیدن،
زیارت قبور مؤمنان
و گفتن
اذان و
اقامه.
مستحب است هنگام کفن کردن میّت، او را رو به قبله قرار دهند.
در اینکه مستحب است هنگام تلقین میّت، تلقین کننده رو به قبله باشد یا رو به میّت، اختلاف است.
مستحب است در مجلس لعان، حاکم پشت به قبله و
زن و
مرد، در برابر حاکم و رو به قبله باشند.
چنان‌که مستحب است قاضی پشت به قبله و دو طرف دعوا، مقابل او، رو به قبله باشند، بویژه هنگام سوگند خوردن
از آداب زیارت معصومان (علیهم‌السّلام) این است که زائر رو به قبر شریف و پشت به قبله باشد.
به تصریح برخی، رو به قبله بودن هنگام
رمی جمره اولی و
وسطی مستحب است،
لیکن در
رمی جمره عقبه پشت به قبله و رو به جمره بودن استحباب دارد.
مستحب است حاجی هنگام
حلق رو به قبله باشد.
آمیزش در حالت رو و پشت به قبله بودن مکروه است،
چنان‌که پوشیدن
شلوار، بلکه هر کاری که رو به قبله انجام دادن آن با تعظیم کعبه منافات داشته باشد، کراهت دارد.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۶، ص۴۸۰.
