• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قاعده واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


واجب الوجود بالذات در فلسفه ، به معنی موجودی است که هستی و وجود او، ناشی از موجود دیگری نیست و از سوی ذات خود او، وجودش دارای ضرورت می‌باشد ولذا ذاتش برای موجود بودنش کافی است و نیاز به فرض موجود دیگری نیست. بدین ترتیب، واجب الوجود بالذات همان خداوند می‌باشد.


یکی از قاعده‌های فلسفی راجع به واجب الوجود بالذات، این است که وجود همه جهات و صفات و ویژگی‌های او برایش ضروری است. یعنی صفات واجب الوجود، برایش واجب (ضروری الوجود) هستند که این، به معنای آن است که هیچ جهت و صفت و ویژگی ممکنی در ذات واجب الوجود نیست و هر جهت و ویژگی او، مانند ذاتش، دارای صفت وجوب است.
[۱] سبزواری، ملا هادی، شرح المنظومه، ج۱، ص۳۷۷۔    
پس واجب الوجود از جمیع وجوه واجب و واحد است و هیچ تعدد و تغایری حتی اعتباری هم در واقع خود ندارد.
[۲] ابن سینا، حسین بن عبد الله، التعلیقات، ص۱۱۷.    


یکی از نتایج فلسفی مهم این قاعده، این است که واجب الوجود بالذات، هیچ حالت منتظره‌ای ندارد تا برخی صفات و ویژگی‌هایی که برای او امکان دارند، برای او حاصل شوند؛ زیرا، مفاد قاعده فوق این است که در همه حالات، صفات و ویژگی‌های واجب الوجود بالذات، واجب‌اند در حالی که اگر بگوییم برخی از این صفات و ویژگی‌ها در خداوند نبودند و بعدا به وجود آمده‌اند یا به وجود می‌آیند، به معنای این است که این صفات در حالتی که هنوز موجود نیستند، واجب نیستند بلکه ممکن‌اند که این با قاعده فوق در تقابل است. بنابراین، قاعده فوق به ما می‌گوید که هر صفتی که برای واجب الوجود بالذات، محال و ممتنع نباشد (یعنی ممکن به امکان عام باشد)، حتما و ضرورتا در ذات او وجود دارد که این، به معنی واجب بودن آن صفت خداوند است.۔
[۳] شیرازی، صدرالدین، الاسفارالاربعه، ج۱، ص۱۲۲    
بنابراین می‌توان گفت بر اساس این قاعده، هر چیزی که برای وجود بما هو وجود کمال مطلق است، برای خداوند متعال واجب الثبوت است.
[۴] میرداماد، محمد باقر، قبسات، ص۳۱۶.


پس منظور از این قاعده این است که هیچ جهت و صفت امکانی در او راه ندارد و همه صفات او واجبند که از نتایج این بحث، آن است که در او حالت منتظره‌ای نیست. اما این مطلب، عین محتوای قاعده نیست و هرکس چنین پنداشته، اشتباه کرده است. زیرا این قاعده از مختصات واجب است ولی این نتیجه از مختصات واجب نیست و دیگر مفارقات هم به دلیل نبود امکان استعدادی و قوه و حرکت در آنها هیچ حالت منتظره‌ای ندارند.
[۵] شیرازی، صدر الدین، الاسفار الاربعه، ج۱، ص۱۲۹.    


با توجه به نتایج یاد شده برای این قاعده، می‌توان گفت هیچ تغیری در واجب الوجود بالذات راه ندارد و هرچه ممکن است برای او حاصل باشد بالفعل برای او حاصل است ولذا او تام است.
[۶] الرازی، فخرالدین، المباحث المشرقیة، ج۲، ص۴۹۴، قم، بیدار.
به عقیده برخی از فیلسوفان، بطور کلی هدف از طرح بحث این است که گفته شود تغیر در صفات واجب راه ندارد و اتصاف او به صفاتش ازلی و ابدی است.
[۷] اسفراینی، فخرالدین نیشابوری، شرح کتاب النجاه لابن سینا، ص۱۸۹.    


برای اثبات واجب الوجود استدلال‌های بسیاری بیان شده است که در این مبحث به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۵.۱ - استدلال اول

استدلال فیلسوفان اسلامی بر این قاعده فلسفی چنین است: اگر فرض کنیم که دست کم یکی از صفات واجب الوجود بالذات، برایش ممکن است نه واجب، این به آن معناست که ذات واجب الوجود بالذات فی نفسه (یعنی صرف نظر از هر موجود دیگری که آن صفت را می‌تواند در او ایجاد کند) فاقد آن صفت است و نیستی و نبود آن صفت در ذات واجب الوجود تحقق دارد (زیرا اگر در ذات واجب فی نفسه، وجود آن صفت تحقق داشت این به معنای واجب بودن آن صفت برای ذات واجب الوجود بود که این، خلاف فرض ماست). حال که معلوم شد ممکن بودن هر صفت از صفات واجب الوجود، به معنای تحقق عدم و نبود آن صفت در ذات واجب الوجود است، باید گفت در این صورت، ذات واجب الوجود بالذات، ترکیبی از وجود و عدم خواهد شد؛ زیرا در ذات او، خودش و برخی صفاتش وجود دارند و دست کم یک صفت، معدوم و "نیست" است و نبودش در ذات او تحقق دارد. بدین ترتیب، ممکن بودن (دست کم) یک صفت از صفات واجب الوجود، به مرکب بودن ذات او می‌انجامد؛ در حالی که در مورد واجب الوجود بالذات، هرگونه ترکیبی از جمله ترکیب از وجود و عدم، محال است ولذا نمی‌توان فرض کرد که صفتی از صفات واجب الوجود بالذات، واجب نباشد.

۵.۲ - استدلال دوم

استدلال دیگری که در فلسفه اسلامی برای این قاعده اقامه شده است، این است که هر جهت و هر صفتی از صفات و جهات وجودی واجب الوجود بالذات، عین ذات اوست ولذا عین وجوب ذاتش است. از این رو می‌توان گفت هر صفتی از صفات ذات واجب بالذات، به وجوب ذات او واجب است و نمی‌توان در واجب بودن، میان ذات واجب بالذات با صفات او تفکیک قائل شد.
[۸] میرداماد، محمد باقر، مصنفات، ص۱۹۶، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


۵.۳ - استدلال سوم

استدلال دیگری که در فلسفه اسلامی برای این قاعده اقامه شده است، این است که فرض صفتی ممکن برای موجودی که واجب الوجود بالذات است، فرضی است که به تناقض می‌انجامد؛ زیرا از سویی فرض کرده‌ایم که آن صفت، صفت واجب الوجود بالذات است، و از سویی با فرض ممکن بودن آن صفت به این نتیجه می‌رسیم که ذاتی که این صفت، صفت اوست در وجود خود، نیازمند به موجود دیگری است که این، یعنی آن ذات، واجب الوجود بالذات نیست. بنابراین فرض صفتی ممکن برای واجب الوجود، به تناقض می‌انجامد و تناقض محال است ولذا تحقق چنین فرضی نیز، محال می‌باشد.
[۹] طباطبایی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، ص ۷۱.    
[۱۰] شیرازی، صدر الدین، الاسفار الاربعة، ج۱، ص۱۲۳.    
به عبارت دیگر، اگر صفتی از صفات واجب برایش واجب نباشد، واجب الوجود بالذات از جهتی واجب و از جهتی ممکن خواهد شد که این محال است ولذا مقدم این گزاره شرطی (یعنی اینکه صفتی از صفات خداوند، واجب نباشد) هم محال است. اما محال بودن تالی این گزاره (یعنی اینکه واجب الوجود بالذات از جهتی واجب و از جهتی ممکن باشد) به این علت است که اگر چنان باشد، واجب برای اتصاف حتمی به آن صفت یا سلب آن از ذات واجب، ذاتش کافی نیست و نیازمند وجود یا عدم چیز دیگری خواهد بود. در حالی که ذات واجب به ثبوت یا عدم آن صفت متوقف است و می‌دانیم که متوقف المتوقف، متوقف ولذا ذات واجب محتاج آن غیر خواهد شد و متعلق الوجود به غیر می‌شود که این با واجب الوجود بودن او در تناقض است ولذا محال خواهد بود.
[۱۱] ابن سینا، حسین بن عبد الله، کتاب النجاة، ص ۵۵۱.    


۵.۳.۱ - تقریر برهان

این برهان به نحو دقیقتری نیز قابل تقریر است: اگر فرض کنیم صفتی از صفات کمالی واجب الوجود بالذات، واجب نباشد، ممکن است ولذا معلول موجودی غیر از واجب بالذات خواهد بود و در این صورت، واجب بالذات یا با لحاظ وجود آن صفت واجب است و یا با لحاظ عدم آن صفت، و چون در هر دو صورت، غیر علت آن صفت است، وجوب وجود واجب بالذات، معلول غیر خواهد شد و لذا واجب بالذات، واجب بالذات نخواهد بود که این خلف در فرض واجب الوجود بودن اوست.
[۱۲] الاسفار الاربعه، ج۱، ص۱۲۳.
پس یکی از مطالبی که در ضمن اثبات این قاعده به دست می‌آید این است که واجب الوجود بالذات، در هیچ صفتی و جهتی معلول و محتاج غیر نیست و خودش منشا و مصدر صفات و حیثیاتش است ولی نه به نحوی که منشا دیگر معالیل است که بین این دو فرق است.
[۱۳] میر داماد، محمد باقر، مصنفات، ص۱۹۸.
بدین ترتیب چنین نتیجه می‌شود که واجب الوجود هرچه را به امکان عام داشته باشد بالوجوب دارد. پس واجب بالذات، فعلیت محض است و از شائبه بالقوه بودن (حتی در یکی از حیثیات و صفاتش نیز) مبراست و لذا هیچ حرکت و تغیر و انتقال از قوه به فعل و از صفت و حال و شانی به صفت و حال و شان دیگری نیز نخواهد داشت و نسبتش به همه معلولاتش نسبت ابدی احاطی لایتغیر است وتجددی در او نیست و تبدلی اگر هست در معلولات اوست.
[۱۴] میرداماد، محمد باقر، قبسات، ص۱۱۷.


۱. ↑ سبزواری، ملا هادی، شرح المنظومه، ج۱، ص۳۷۷۔    
۲. ↑ ابن سینا، حسین بن عبد الله، التعلیقات، ص۱۱۷.    
۳. ↑ شیرازی، صدرالدین، الاسفارالاربعه، ج۱، ص۱۲۲    
۴. ↑ میرداماد، محمد باقر، قبسات، ص۳۱۶.
۵. ↑ شیرازی، صدر الدین، الاسفار الاربعه، ج۱، ص۱۲۹.    
۶. ↑ الرازی، فخرالدین، المباحث المشرقیة، ج۲، ص۴۹۴، قم، بیدار.
۷. ↑ اسفراینی، فخرالدین نیشابوری، شرح کتاب النجاه لابن سینا، ص۱۸۹.    
۸. ↑ میرداماد، محمد باقر، مصنفات، ص۱۹۶، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
۹. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، ص ۷۱.    
۱۰. ↑ شیرازی، صدر الدین، الاسفار الاربعة، ج۱، ص۱۲۳.    
۱۱. ↑ ابن سینا، حسین بن عبد الله، کتاب النجاة، ص ۵۵۱.    
۱۲. ↑ الاسفار الاربعه، ج۱، ص۱۲۳.
۱۳. ↑ میر داماد، محمد باقر، مصنفات، ص۱۹۸.
۱۴. ↑ میرداماد، محمد باقر، قبسات، ص۱۱۷.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله«قاعده واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات».    




جعبه ابزار