قاعده مقتضی و مانع، قاعده‌ای است که به موجب آن، هنگام احراز مقتضی و شک در وجود مانع باید بر انتفای مانع و ثبوت مقتضی بنا گذاشت، مانند آن که از یک سو یقین وجود دارد که لباسی در آب کر افتاده مقتضی طهارت موجود است و از سوی دیگر، احتمال داده می‌شود که عین نجاست که مانع طهارت است در آن مانده باشد؛ از این رو، درباره وجود مقتضی یقین است ولی درباره وجود رافع شک وجود دارد.
فرق میان قاعده استصحاب و قاعده مقتضی و مانع، آن است که متعلق شک و یقین در استصحاب یک چیز است، اما در قاعده مقتضی و مانع این دو متعلق با یک دیگر تفاوت دارند.
