قاضی جعفر بن احمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جعفر بن احمد، متکلم و محدّث و فقیه زیدی اهل یمن در قرن ششم می‌باشد.
جعفر بن احمد مشهور به قاضی جعفر است که
لقب و
نسبت او را
شمس‌الدین بهلولی اَبناوی مِشوَری ذکر کرده‌اند.
اجداد و
پدر وی در دوران
حکومت صلیحیان و
بنو حاتم، از
قضات اسماعیلی صنعا بودند.برادرش،
یحیی بن احمد (متوفی ۵۶۲)،
حاکم
عدن و در خدمت زُرَیعیان اسماعیلی بود.
در
منابع زیدی شرح‌حال سالهای اولیه زندگی قاضی جعفر نیامده، ظاهراً به این دلیل که وی در آن دوره اسماعیلی بوده است.مشخص نیست که قاضی جعفر در چه تاریخی به
زیدیه گرویده است.
در زمان قاضی جعفر، زیدیه به دو گروه عمده تقسیم می‌شدند: برخی از
عالمان زیدی یمن از
عقاید کلامی الهادی الی الحق
یحیی بن حسین رسی (متوفی ۲۹۸) و
مکتب معتزله بغداد، خاصه آرای
ابوالقاسم بلخی (متوفی ۳۱۹) پیروی می‌کردند.گروه دیگری از عالمان زیدی یمن، در عقاید کلامی، متأثر از
معتزله بصره بودند.اختلاف در مسائل کلامی میان دو مکتب معتزلی بصره و بغداد از اواخر
قرن چهارم و اواسط
قرن پنجم، به انشقاق جامعه زیدیه به دو گروه
مطرفیه و
مخترعه انجامید.
اهمیت قاضی جعفر، به‌سبب حمایت مؤثر وی از مخترعه است.
شریف مکه،
علی بن عیسی حسنی مشهور به
ابن‌وهاس (متوفی ۵۵۶)، از
زید بن حسن بیهقی بروقنی (متوفی ۵۵۱)، عالم زیدی برجسته ایرانی، دعوت کرد تا به یمن رود و با ترویـج آرای کـلامی معتزلـه بصره ــ که در میان
زیدیه ایران رواج داشت زیدیه مخترعه را در مقابله با مطرفیه یاری کند.
بروقنی در جمادی‌الاولی ۵۴۱ به صَعدَه رسید
و به تدریس آرای کلامی زیدیه ایران پرداخت.در پی فعالیتهای بروقنی، قاضی جعفر و گروهی از عالمان مطرّفیه از آرای کلامی خویش دست کشیدند.
در حدود ۵۴۳ ۵۴۴، بیهقی تصمیم گرفت به
عراق بازگردد و قاضی جعفر نیز او را همراهی کرد.با مرگ بیهقی در
تهامه و در محلی به نام
سیحار، قاضی جعفر خود به تنهایی به
سفر ادامه داد.
قاضی جعفر در
ذیحجه ۵۵۰ در
مکه از عالم زیدی، ابن‌وَهّاس،
اجازه روایت برخی از آثار زیدیه را گرفت.
حضور عالمان زیدی در
مناطق جبال، به‌ویژه
ری، باعث شد تا قاضی جعفر به آن مناطق سفر کند و در ۵۵۲، در ری از عالم نامدار زیدیه،
ابوالعباس احمد بن ابی‌الحسن بن علی کنی (متوفی ۵۶۰)، اجازه روایت آثار زیدیه را بگیرد.
ابراهیم بن قاسم شهاری (متوفی ۱۱۵۲)
اجازه روایت کتاب الزیادات اثر المؤید بالله
احمد بن حسین هارونی (متوفی ۴۱۱)، امام زیدی، را که کنی به قاضی جعفر داده بود به طور کامل نقل کرده است.قاضی جعفر بعد از سفر به نواحی دیگر و تلمذ نزد عالمان زیدیه،
در ۵۵۲ به
یمن بازگشت و در
مدرسه خود در
سناع به
تدریس پرداخت.
فعالیتهای او مخالفت مطرفیه را برانگیخت و سرانجام، خصومت میان آنان با دخالت امام زیدی، احمد بن سلیمان (متوفی ۵۶۶)، به نفع قاضی جعفر پایان یافت.
فعالیتهای قاضی جعفر باعث شد اکثر عالمان مطرفیه از
عقاید خود دست بکشند و از عقاید کلامی وی پیروی کنند.قاضی جعفر با نگارش آثاری چون مَقاوِد الانصاف فی مسائل الخلاف، و مسائل الهَدیة فی مذهب الزیدیة نیز به نقد مطرفیه پرداخت.
تلاشهای قاضی جعفر در اشاعه آرای کلامی معتزله، علاوه بر مُطَرِّفیه، با مخالفت عالمان دیگری چون
یحیی بن ابی‌الخیر عمرانی (متوفی ۵۵۸)، که در عقاید کلامی از آرای
حنابله پیروی می‌کرد، نیز روبرو شد.قاضی جعفر برای ترویج آرای معتزله به شهر اِبّ، اقامتگاه عمرانی، رفت.در
منابع زیدیه گفته شده که میان این دو، نامه‌هایی رد و بدل شده است.
عمرانی
نیز در آغاز کتاب الانتصار به آمدن قاضی جعفر به اِبّ و ترویج آرای معتزله اشاره کرده و گفته که قاضی جعفر مردم را به
مناظره دعوت می‌کرده است.عمرانی در پاسخ به قاضی جعفر، رسالة فی‌المُعْتَقَد علی مذهب أهل الحدیث را نگاشت.
قاضی جعفر نیز کتاب الدامِغ للباطل من مذاهب الحَنابل را تألیف کرد و عمرانی در پاسخ، کتاب الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الاشرار را نوشت.جَعْدی (متوفی بعد از ۵۸۶؛ ص ۲۰۳) نوشته است که هواداران عمرانی، در ۵۶۱ کتاب الانتصار را
استنساخ کردند؛ ازاین‌رو، می‌توان تاریخ نگارش الانتصار عمرانی را قبل از ۵۶۱ دانست.همچنین بر اساس اشاره جعدی
به مناظره شاگرد عمرانی، علی‌بن عبداللّه یرْمِی، با قاضی جعفر در ۵۵۴، احتمالاً تاریخ رفتن قاضی جعفر به اِبّ ۵۵۴ بوده است.قاضی‌جعفر در کتاب دیگری به نام خلاصه الفوائد، خلاصه‌ای از مطالب کتاب الدامغ للباطل را آورده است.متن کتاب خلاصة الفوائد را اسماعیل بن ابراهیم الوزیر در ۱۴۱۴/۱۹۹۳ در
صنعا منتشر کرده است.
قاضی جعفر
شاگردان فراوانی
تربیت کرد، از جمله:
حسن بن محمد رَصّاص (متوفی ۵۸۴)،
حمید بن احمد قُرَشی (متوفی ۶۲۳)
بدرالدین محمد بن احمد (متوفی ۶۱۴)
و محمدبن احمد قرشی (متوفی ۶۲۳).
قاضی جعفر در ۵۷۳ یا ۵۷۶ در سَناع حَدَّه ــ که در گذشته محلی نزدیک به جنوب صنعا بوده و اکنون بخشی از شهر صنعا محسوب می‌شود درگذشت.
قبر وی در اَکمه، در جنوب سناع،
زیارتگاه زیدیه است.
نفوذ دیرپای قاضی جعفر در زیدیه از
تدریس کتابهای وی در
مدارس شرعی یمن آشکار می‌شود.وی در
فقه، کتاب مختصری به نام نکت العبادات و جمل الزیادات نوشته که
نسخه‌های خطی متعددی از آن باقی است.
اسعد بن ابراهیم بن محمدالوزیر آن را در ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸ در صنعا
چاپ کرده است.قاضی جعفر خود شرحی با عنوان شرح نکت العبادات و جمل الزیادات بر این
کتاب نگاشته
که مرتضی بن زید مَحَطْوَری
حسنی آن را با عنوان الروضة البَهِیة فی‌المسائل المَرضیة: شرح نکت العبادات منتشر کرده است (صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲).قاضی جعفر چهل حدیث از مجموعه
زید بن علی (متوفی ۱۲۲) را در کتابی به نام
الاربعون العلویة شرح کرده است.
این کتاب با عنوان الاربعون العلویة و شرحها به کوشش عبدالفتاح کُبْسی (عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲) منتشر شده است.اثر دیگر وی در حوزه
حدیث، ترتیب
امالی
ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (متوفی ۴۲۴) به نام تیسیر المطالب فی امالی أبی‌طالب است که عبدالله بن حمود عزّی (عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲) آن را چاپ کرده است.از دیگر آثار قاضی جعفر، شرح قصیدة الصاحب بن عباد (متوفی ۳۸۵) در
اصول دین است که به کوشش محمدحسن آل‌یاسین در ۱۳۸۷/۱۹۶۷ در
بغداد منتشر شده است.نسخه‌های خطی فراوانی از آثار قاضی جعفر وجود دارد که از آن جمله است: نظام الفوائد و تقریب المراد للرائد،
ابانة المناهج فی نصیحة الخوارج،
ایضاح المنهاج فی فوائد المعراج
الدلائل الباهرة فی المسائل الظاهرة،
النقض علی صاحب مجموع المحیط فیما خالف فیه الزیدیة فی باب الامامة،
العشر المسائل،
مسائل الاجماع فی الصلاة،
التقریب فی أصول الفقه
و التابعة بالادلة القاطعة
بسیاری از آثار زیدیه به روایت قاضی جعفر باقی مانده و نام وی در سلسله روایت بسیاری از آثار زیدیه آمده است .
(۱) ابن فند، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار و یسمی اللواحق الندیة بالحدائق الوردیة، چاپ عبدالسلام عباس وجیه و خالد قاسم محمد متوکل، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۲)
حسن انصاری قمی، «یادداشتی در باره مطرفیه و ردیه قاضی جعفرابن عبدالسلام»، کتاب ماه دین، سال ۵، ش ۱ و ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۰).
(۳) ایمن فؤاد سید، تاریخ‌المذاهب الدینیة فی بلاد الیمن حتی نهایة القرن السادس الهجری، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۴) عمر بن علی جعدی، طبقات فقهاء الیمن، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۷.
(۵) جعفر بن احمد، الاربعون العلویة و شرحها، چاپ عبدالفتاح کبسی، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۶) احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعاء ۱۹۸۴).
(۷) ابراهیم بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیه الکبری، قسم ۳، بلوغ‌المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام بن عباس وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۸) یحیی بن ابی‌الخیر عمرانی، الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الاشرار، چاپ سعودبن عبدالعزیز خلف، مدینه ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۹)
حسین عبداللّه عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۰) عبدالسلام عباس وجیه، مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۱) EI ۲ , suppl, fascs ۳-۴, Leiden ۱۹۸۱, sv "Dja ـ far B AbiYahya", (by W Madelung).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جعفر بن احمد»، شماره۴۶۹۶.
