فقه حنفی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فقه حنفی دارای ویژگی‌هایی است که در ذیل به آنها پرداخته می‌شود.
سهل‌گیری در
احکام عبادات و
معاملات ،
حکم به صحت کارها و
تصرفات انسان تا حد امکان،
احترام به
آزادی عمل انسان ها
و مطرح کردن مسائل مفروض
فقهی پیش از حدوث آنها.
ازاین رو،
فقه حنفی را
فقه تقدیری نیز خوانده‌اند و طرح مسائل فرضی در
فقه حنفی به توسعه
فقه تفریعی انجامیده است.
از دیگر ویژگی‌های
فقه حنفی، اصرار بر کاربرد
حیل شرعی است که آن را راهکاری در تنگنا‌های شرعی (المخارج من المضایق) برشمرده اند.
این روش
مخالفت بسیاری از
فقهای دیگر مذاهب را در پی داشته است.
شماری از
خاورشناسان با توجه به برخی
فتاوا و احکام سهلگیرانه در
فقه حنفی، این
مذهب را پرچمدار
تسامح در
اسلام دانسته اند
آدامز، ص ۳۷۷ـ۳۸۷؛.
ویژگی دیگرِ
مذهب حنفی تعدد
آرا و
اقوال است که عوامل مهم آن عبارت اند از:
اختلاف در اقوال و
روایات منقول از
ابوحنیفه (زیرا این اقوال و
روایات در کتابی مدون نشده و روایت کنندگان از او بسیار بودند)،
اختلاف زیاد میان
آرای ابوحنیفه با شاگردانش و نیز
فقهای حنفی با یکدیگر.
نقل شده است که ابوحنیفه دیگران را از
تقلید ناآگاهانه از خود باز می داشت و شاگردانش را به استقلال رأی توصیه می کرد.
مقایسه
آرای ابوحنیفه و شاگردانش نشان می دهد که آنان مقلّد محض ابوحنیفه نبوده اند.
چنانکه به گفته
ابن عابدین ،
نزدیک یک سوم
آرای قاضی ابویوسف یعقوب انصاری (متوفی ۱۸۲) و
محمد بن حسن شیبانی (متوفی ۱۸۹) با رأی استادشان (ابوحنیفه) متفاوت بوده است.
عالمان حنفی به
تبیین و تحلیل این
اختلاف ها و تعدد اقوال پرداخته و ضوابطی مقرر کرده اند.
به نظر آنان
اختلاف در
اقوال ابوحنیفه ، یا ناشی از اشتباه
راوی در شنیدن بوده است یا ناشی از
عدول ابوحنیفه از نظر پیشین خود (در حالی که راویان نظر جدید را نشنیده و نظر سابق او را نقل کرده اند) یا این‌که یک رأیِ ابوحنیفه مبتنی بر
قیاس بوده و دیگری بر پایه
استحسان و هر دو رأی راویانی خاص داشته یا این‌که یک رأی درصدد بیان
حکم شرعی بوده و دیگری از باب
احتیاط ذکر شده است.
در صورت تعدد
آرای ابوحنیفه در مسئله واحد، اگر رأی متأخر او شناخته شود، تنها آن رأی معتبر است، ولی اگر تشخیص دادنی نباشد، هر دو قول نقل می گردد و با استفاده از قواعد
ترجیح ، یکی از آنها ترجیح داده می شود.
ابوزهره اختلاف اقوال ابوحنیفه در یک مسئله را نه تنها نقص نشمرده، بلکه نشانه تلاش مخلصانه او برای رسیدن به حکم شرعی دانسته است.
در صورت
اختلاف آرای فقهی اصحاب ابوحنیفه با وی، یا با یکدیگر، رأی هریک از آنان مانند رأی ابوحنیفه معتبر شمرده می شود، زیرا
مذهب حنفی از مجموع این آرا شکل گرفته و این اختلافات، خود جزئی از هویت
فقه حنفی است.
گفتنی است که
اختلاف آرای مجتهدان حنفی (طبقات متأخر از
شاگردان ابوحنیفه ) با
آرای پیشوایان مذهب به‌طور عمده در مواردی است که
حکم ، دائرمدارِ
عرف است.
مفتیانِ حنفی هنگام افتا باید از میان
روایات یا اقوال گوناگون منقول از
فقهای متقدم حنفی، روایت یا قول برتر را تشخیص دهند.
به این منظور، قواعد و ضوابطی مقرر شده است، مثلا در صورت
اختلاف روایات ، آن دسته که در کتاب‌های
ظاهرالروایة نقل شده اند، با شروطی ترجیح داده می شوند، ولی چنانچه همه این روایاتِ
مختلف دارای این ویژگی باشند، قواعد دیگری معیار ترجیح قرار می گیرند.
همچنین در صورت
تعارض اقوال ابوحنیفه با دو شاگرد برجسته او،
به استناد قواعدی خاص، رأی برتر
استخراج می شود.
برخی عالمان حنفی در آثار خود به تفصیل،
قواعد ترجیح را بیان کرده اند.
از دیگر ویژگی‌های مذهب حنفی، تعامل و دادوستد علمی میان شاگردان ابوحنیفه و
امامان مذاهب دیگر اهل سنّت است.
مثلا
محمد بن حسن شیبانی در حلقه درس
مالک بن انس نیز حاضر شده بود؛ هم چنان که
محمد بن ادریس شافعی و
احمد بن حنبل هم نزد
ابویوسف انصاری و
شیبانی شاگردی کرده بودند.
این تعامل علاوه بر تبادل
افکار و آشنایی
مذاهب با ادله و اصول یکدیگر، فوایدی نیز برای حنفیان داشته است، از جمله تعدیل
آرای آنان در استفاده افراطی از رأی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حنفیه»، شماره۶۶۰۹.
