فتنه (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فتنه: (ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ) در اين كه
«فتنه» در اين آيات، به چه معناست، ميان مفسران گفتگو است: بعضى آن را به معناى پوزش و معذرت، بعضى به معناى پاسخ و بعضى به‌معناى
شرک گرفته‌اند. اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه:
منظور از «
فتنه و افتنان» همان دلباختگى به چيزى است، يعنى نتيجه دلباختگى آنها به شرک و
بت‌پرستی كه پرده‌اى بر روى انديشه و خِرَد آنها افكنده، اين شده است: در
قیامت كه پرده‌ها كنار مى‌رود، متوجّه خطاى بزرگ خود بشوند، و از اعمال خود بيزارى جويند و به كلى انكار كنند.
و اصل
«فتنه» در
لغت چنان كه «
راغب» در «
مفردات» مى‌گويد: آن است كه
طلا را در
آتش بيفكنند و زير فشار حرارت قرار دهند، تا باطن آن آشكار گردد و معلوم شود خالص است يا ناخالص؟
«فِتْنَه» در
قرآن مجيد مكرّر به معناى آزمايش و امتحان آمده است. و در تفسير
آیه ۱۹۳ سوره «بقره» گفته‌ايم، مفهوم وسيعى دارد كه هر گونه اعمال فشار را شامل مى‌شود، لذا گاهى در
قرآن كلمه
فتنه به شرک و بت‌پرستى كه انواع محدوديت‌ها و فشارها را براى جامعه در بر دارد گفته شده.
همچنين به فشارهايى كه از ناحيه دشمنان براى جلوگيرى از گسترش دعوت
اسلام و به منظور خفه كردن نداى حق‌طلبان و حتى باز گرداندن مؤمنان به سوى
کفر به عمل مى‌آيد «
فتنه» اطلاق شده است
منظور از
«فتنه» در جمله «
أَنْ يَفْتِنَهُمْ»
منحرف ساختن از دين و آئين «
موسی» بر اثر تهديد و ارعاب و شكنجه بوده و يا به معناى هر گونه توليد ناراحتى و درد سر، اعم از دينى و غير دينى. و منظور از آن در
سوره «احزاب» همان شرک و كفر است (همان گونه كه در آيات ديگر
قرآن از قبيل آيه ۱۹۳ سوره «بقره»
آمده است). ولى بعضى از مفسران، احتمال داده‌اند كه: مراد از «
فتنه» در اينجا جنگ بر ضد
مسلمانان است كه اگر به اين گروه
منافق، پيشنهاد شود، به زودى اجابت كرده و با
فتنه‌جويان همكارى مى‌كنند! اما اين تفسير، با ظاهر جمله «
وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطارِها» (اگر از اطراف، بر مدينه هجوم آورند ...) سازگار نيست.
«فتنه» ممكن است به معناى «رنج و عذاب» باشد، و ممكن است به معناى «آزمايش»، همان گونه كه در غالب موارد در
قرآن به اين معنا آمده است، اشاره به اين كه: آنها هنگامى كه نام «
زقّوم» را شنيدند به سخريه و استهزاء پرداختند، و از اين رو وسيله‌اى براى آزمايش اين ستمگران شد.
با توجّه به اين كه
«فِتْنِه» در اصل، به معناى قرار دادن طلا در كوره است، تا طلاى خوب و خالص، از ناخالص شناخته شود، به معناى هر گونه آزمايش و امتحان استعمال مى‌شود، و به معناى «دخول انسان در
آتش» نيز آمده است، و گاه، به معناى بلا و عذاب و ناراحتى، چنان كه
آیه ۱۴ سوره «ذاریات» نيز اشاره به همين معناست.
ترجمه و تفسیر آیات مرتبط با
فتنه:
(ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ) (سپس پاسخ و عذر آنها، چيزى جز اين نيست كه مى‌گويند: به خداوندى كه پروردگار ماست سوگند كه ما مشرک نبوديم!)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: بعضى‌ها گفته‌اند: مقصود از
فتنه جواب است، يعنى جوابى ندارند مگر اينكه به خدا سوگند ياد كنند كه ما در دنيا مشرک نبوديم. بعضى ديگر گفته‌اند: در كلام چيزى مضاف بر كلمه
فتنه بوده و حذف شده، و تقدير آن چنين بوده: ثم لم تكن عاقبة فتنتهم- سرانجام
مفتونى و شيفتگيشان نسبت به بت‌ها اين شد كه بگويند ... . بعضى ديگر گفته‌اند: مراد از
فتنه معذرت است، و البته براى هر يک از اين احتمالات وجهى است.
(دیدگاه
شیخ طبرسی در
مجمع البیان:
)
(وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولواْ أَهَؤُلاء مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ) (و اين‌گونه بعضى از آنها را با بعض ديگر آزموديم؛ تا توانگران بگويند: آيا اين گروه فقيران هستند كه خداوند از ميان ما برگزيده، و بر آنها
منّت گذارده و نعمت ايمان بخشيده است؟! بگو: آيا خداوند،
شاکران را بهتر نمى‌شناسد؟!)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید:
فتنه به معناى امتحان است.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِّمِيقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُم مِّن قَبْلُ وَإِيَّايَ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاء مِنَّا إِنْ هِيَ إِلاَّ فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاء وَتَهْدِي مَن تَشَاء أَنتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ) (موسى از قوم خود، هفتاد تن از مردان را براى ميعادگاه ما برگزيد؛ و هنگامى كه زمين لرزه آنها را فرا گرفت (و هلاک شدند)، گفت: پروردگارا! اگر مى‌خواستى، آنها و مرا پيش از اين هلاک مى‌كردى. آيا ما را به آنچه بى خردان ما انجام داده‌اند، مجازات و هلاک مى‌كنى؟! اين، جز آزمايش تو، چيز ديگرى نيست؛ هر كس را بخواهى (و سزاوار ببينى)، بوسيله آن گمراه مى‌سازى؛ و هر كس را بخواهى،
هدایت مى‌كنى. تو ولىِّ مايى، پس ما را بيامرز، و بر ما رحم كن، و تو بهترين آمرزندگانى.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: «
إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ» اين نيست جز امتحانى از تو.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّه فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) (و با آنها پيكار كنيد، تا
فتنه و بت‌پرستى و سلب آزادى برچيده شود، و دين و پرستش همه مخصوص خدا گردد. و اگر آنها از اعمال نادرست خود دست بردارند، خداوند آنها را مى‌پذيرد؛ خدا به آنچه انجام مى‌دهندبيناست. )
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: به
قتال كفار بپردازيد تا اين
فتنه‌ها كه هر روز به راه مى‌اندازند خاتمه پذيرد و ديگر هواى
فتنه‌انگيزى در سر نپرورانند.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(فَقَالُواْ عَلَى اللّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ) (آنها گفتند: تنها بر خدا
توکّل داريم؛ پروردگارا! ما را مورد شكنجه گروه
ستمکاران قرارمده.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: مؤمنين به موسى (علیه‌السلام) در پاسخ دعوت موسى كه فرمود: بر خدا توكل كنيد گفتند: بر خدا توكل مى‌كنيم، و سپس
دعا كردند كه پروردگارا ما را
فتنه مردم ستمكار مكن.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا يَسِيرًا) (در حالى كه اگر دشمنان از اطراف
مدینه بر آنان وارد مى‌شدند و پيشنهاد بازگشت به
فتنه و شرک به آنان مى‌كردند مى‌پذيرفتند، و جز مدّت كمى براى انتخاب اين راه درنگ نمى‌كردند.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: مراد از
فتنه به قرينه مقام، برگشتن از دين است.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِينَ) (ما آن را مايه درد و رنج ستمكاران قرار داديم.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید:
فتنه به معناى محنت و عذاب است.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ) (و گفته مى‌شود: بچشيد عذاب خود را، اين همان چيزى است كه براى آن شتاب داشتيد!)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: معناى آن اين است كه: به ايشان گفته مى‌شود بچشيد عذابى را كه مخصوص شما است، اين عذاب همان بود كه عجله مى‌كرديد، و به عنوان استهزاء مى‌گفتيد: چه وقت مى‌رسد.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَّهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ) (به
صالح گفتيم: ما «
ناقه» را براى آزمايش آنها مى‌فرستيم؛ در انتظار پايان كار آنان باش و
صبر كن!)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: كلمه
فتنه به معناى امتحان و ابتلاء است.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
•
مکارم شیرازی، ناصر، لغات در تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «فتنه»، ص۴۱۴.
