غلامحسین بن فتح محمد جونپوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غلامحسین بن فتح محمدبن محمدعوض علوی‌عباسی جونپوری،
ریاضی دان،
ستاره شناس و عالمِ فارسی‌نویس اهل شبه‌قاره
هند می‌باشد.
او در ۱۲۰۵ در
جونپور به
دنیا آمد. علوم گوناگون را از پدرش و نیز از سیدالعلما
سیدحسین لکهنویی، عالم فارسی‌نویس اهل شبه‌قاره (متوفی ۱۲۷۳)، آموخت.
جونپوری منجم دربارِ راجاخان بهادرخانِ نصرتْ جنگ، راجای شهرِ تکاری، بود و رصدهای نجومی متعددی در آن‌جا انجام داد. جدول‌هایی که او برای تعدیل النهار،
مطالع البروج
و رؤیت سیارات
تهیه کرده است، بر اساس مختصات جغرافیایی قلعه تکاری محاسبه شده‌اند. جونپوری مدتی نیز همچنین قاضی‌اعظم (صدرالصدور) دربار راجای بنارس گردید.
پس از آن، به خدمت نواب مرشدآباد در آمد و برایش مقرری تعیین شد.
جونپوری ظاهراً مدتی مقیم کلکته شده بود، زیرا در انتهای نسخه چاپی جامع بهادرخانی، یکی از مهم‌ترین آثارش، تصریح شده که این کتاب در ۱۲۵۰/ ۱۸۳۵ در کلکته و با نظارت جونپوری چاپ شده است.
جونپوری در ۱۲۷۹، در راه بازگشت به جونپور، در محلی به نام داودپور (در جنوب بنارس، امروزه در ایالت بِهار) درگذشت.
محل فوت او را عظیم‌آباد نیز دانسته‌اند.
صدرالافاضل
به نام چند تن از شاگردان او اشاره کرده است.
جونپوری کثیر التألیف بود و آثار متعددی، عموماً به فارسی، در
ریاضیات و
نجوم و
احکام نجوم، از خود به‌جای گذاشته است. تعدادی از آثار نجومی او از مهم‌ترین آثار نجومی فارسی به شمار می‌روند، زیرا او به نسلی از ستاره شناسان اسلامی تعلق دارد که با ستاره شناسی جدید اروپایی نیز آشنا شده بودند.
از کتابهای نجومی و
ریاضی او این آثار را می‌شناسیم:
انیس الاَحباب فی بیان مسائل اسطرلاب، به فارسی در دو فصل (تألیف ۱۲۳۴)، در شرح رساله الصفیحه بهاءالدین عاملی
جونپوری سبب تألیف این رساله را، بیانِ ساده طرز ساخت و کاربرد
اسطرلاب می‌نویسد. وی در این رساله، پیش از موضوع اصلی، درباره مقدمات هندسی و نجومی مطالبی نوشته است.
تنها نسخه خطی انیس‌الاحباب، به شماره ۱۰۶۳، در کتابخانه خدابخش در پتنه نگهداری می‌شود.
اصطلاحات التقویم، رساله کوچکی به فارسی، مشتمل بر مقدمه و چهارده باب و خاتمه، درباره اصطلاحات فنی تقویم‌های نجومی. جونپوری در این رساله چگونگی گردآوری این اصطلاحات را بیان کرده و نیز از
غفلت مردم و بی‌اطلاعی آنان از دانش نجوم در عهد خود شکایت کرده است.
از این رساله چند نسخه خطی باقی مانده است.
جامع بهادرخانی یا مفتاح الرصد، دایره المعارف مفصّلی در علوم ریاضی و نجوم به
زبان فارسی، که تألیف آن در ۱۲۴۸ آغاز شده و در ۱۲۴۹ به پایان رسیده و خود جونپوری
مادّه تاریخ «این طلسم گنج سرّالاکبر است» (۱۲۴۸) را برای زمان تألیف ذکر کرده است. این کتاب به یک مقدمه و شش خزینه (مقاله) و هر خزینه به بخشه‌ای کوچک‌تری با عنوان «حِرْز» تقسیم شده است. این کتاب تقسیمات دیگری هم دارد
موضوعات کتاب عبارت‌اند از:
هندسه،
علم ابصار(مناظر)، حساب، گزیده‌هایی از روشهای به دست آوردن مساحت اشکال و تابعهای مثلثاتی و حل مثلثهای مسطح و کروی، ستاره‌شناسی،
زیج و تقویم.
اگرچه بزرگ‌ترین بخش این دایره المعارف به ریاضیات اختصاص دارد، تأکید مؤلف بیشتر بر ستاره شناسی بوده و از این رو، نام دوم کتاب مفتاح‌الرصد است .
منزوی، ۱۳۶۲ ۱۳۷۰ش، ج ۱، ص ۱۸۴. انکشاف اول از حرز دومِ مفتاحِ (بخش) دوم از خزینه پنجم
، راجع به ابزارهای نجومی است (فقط همین خزینه از کتاب، به مفتاح‌هایی نیز تقسیم شده است). مؤلف در این بخش، سازوکارِ دوازده نوع ابزار نجومی را توضیح داده و شکل آنها را هم آورده است. از بین آنها، دو وسیله به نجوم جدید اروپایی تعلق دارد، یکی تلسکوپی که بر پایه‌ای به نام حلقه شامله افقی
نصب شده است و دیگری یک سُدْس انعکاسی
که شبیه به سدس انعکاسی هاردلی
است. جونپوری، به نوشته خودش،
در ۱۲۴۸ در تکاری از وسیله اخیر برای رصد و به دست آوردن بیشترین ارتفاع
خورشید به هنگام عبور از نصف‌النهارِ این شهر استفاده کرده است. او همچنین در این کتاب، علاوه بر توصیف نظام
زمین مرکزی بطلمیوسی، که ستاره‌شناسان اسلامی آن را پذیرفته‌اند، مطالب در خور توجهی نیز از ستاره‌شناسی اروپایی ذکر کرده، از جمله نظام خورشید مرکزی سیارات را با تصویر جالبی نشان داده است.
همچنین در این تصویر، مدار حرکت دو سیارک پالاس (در متن: پالس) و سرس (در متن: سریش)، چهار قمر از اقمار
مشتری، هفت قمر
زحل و شش قمر
اورانوس را تصویر کرده است.
جونپوری پدیده گرانش (ثقل یا جاذبه) را با اصطلاح جذب و اِنْجِذاب توضیح داده است.
از جامع بهادرخانی چند نسخه خطی باقی مانده است.
نسخه موجود در
لاهور احتمالاً به خط خود جونپوری است.
نسخ خطی موجود در
ایران، به جز نسخه‌ای در
تهران،
گزیده جامع بهادر خانی‌اند و تنها در بردارنده خزینه دوم این کتاب در علم اِبصارند.
این کتاب در ۱۲۵۰/۱۸۳۵، در زمان
زندگی مؤلف، در کلکته چاپ شده است.
از میان دانشمندان معاصر، تایتلر
بخش‌هایی از جامع بهادرخانی را بررسی و برخی از جدولهای آن را بازنویسی کرده است.
زیج بهادرخانی، که از آن با نام‌های
زیج بهادری و
زیج طغیانی هم یاد شده است، یکی از مهم‌ترین
زیجهای فارسی به شمار می‌رود. جونپوری این کتاب را پس از جامع بهادرخانی تألیف نموده است.
تألیف کتاب در ۱۲۵۴ به پایان رسیده است. به نوشته جونپوری،
هدف از تألیف آن استفاده از ابزارهای جدید فرنگی است، برای رفع اختلافی که بر اثر گذشت سالیان بین موقعیت‌های نجومی اجرام آسمانی با مطالب
زیج محمدشاهی (تألیف جی‌سینگ) پیش آمده است. او
هفت فضیلت برای
زیج بهادرخانی بر شمرده است، از جمله داشتن بخشی برای توضیح معادلات محاسباتی لازم برای استخراج تقویم‌ها، توضیح درباره اصطلاحات پیچیده قابل طرح در تقویم‌ها، طرح گاه‌شماریهای اروپایی و بنگاله (
هندی) در کنار گاه‌شماریهای اسلامی، طرح جدولهای تتهه/ تیتهی و نِکشترا (از اصطلاحات نجوم هندی، به ترتیب بـه معنای روز قمری و طول مدت یک منزل از منازل
ماه) و طرح جدولهای مطالع بروج تا عرض َ۳۳ ۶۶، بر خلاف دیگر
زیجها که این جدولها را فقط تا عرض ْ۵۰، که «منتهای اقلیم» می‌دانستند، طرح می‌کردند.
زیج بهادرخانی شامل مقدمه و هفت مقاله است که هر مقاله به بابهایی تقسیم شده و کتاب جمعاً دارای ۷۵ باب است. مقاله چهارم،
با عنوان «در معرفت روش کواکب و مواضع آنها در طول و عرض و استخراج
کسوف و
خسوف و رؤیت اَهِلّه...»، طولانی‌ترین مقاله است. جدولهای متعددی، از جمله جدولهای جِیب و ظِلّ و مِیل، به صورت خاتمه‌ای به مقاله سوم
افزوده شده‌اند. یکی از ویژگیهای
زیج بهادرخانی، توضیح و بررسی گاه‌شماریهای متعدد (پانزده تا) و روشهای تبدیل آنها به یکدیگر و روزهای مهم هر یک از آنها است (مقاله دوم). تاکنون، توضیح
زیج بهادرخانی در مورد این گاه‌شماریها، به ویژه گاه شماریهای هندی، جامع‌ترین توضیح به شمار می‌رود. از جمله منابع‌جونپوری، علاوه بر
زیج محمدشاهی،
زیج اُلُغ
بیگ و روضه المنجمینِ
شهمردان ابی‌الخیر رازی بوده است. در نگاه اول،
زیج بهادر خانی شرح
زیج محمدشاهی به نظر می‌آید، ولی در واقع این کتاب بازنویسی یا تحریری از
زیج محمد شاهی است، به خصوص از این حیث که جونپوری در این کتاب بسیاری از مطالب
زیج محمدشاهی را شرح داده یا حتی درستی آنها را، بر اساس رصدهای خود، امتحان کرده است.
زیج بهادرخانی اثر جالب توجهی در سنّت
زیج‌نویسی به شمار می‌آید که در آن عناصری از
نجوم اروپایی با سبک رساله‌های نجومی دوره اسلامی آمیخته شده است. با استفاده از نرم‌افزار ابداعی بنو وان دالن، معلوم شده است که مشخصه‌های حرکت متوسط سیارات در این کتاب با مشخصه‌های مطرح شده در
زیج محمدشاهی انطباق دارد. این کتاب از ۱۲۷۱ تا ۱۲۷۵/ ۱۸۵۵ـ ۱۸۵۸ در بنارس چاپ شده است (برای آگاهی از نسخ خطی آن رجوع کنید به این آدرس
) از این کتاب گزیده‌ای نیز در دست است.
رایض‌النفوس، در
علم هندسه، ترجمه فارسی کتاب الاُکَر اثر تئودوسیوس. تنها نسخه شناخته شده آن در
هندوستان نگهداری می‌شود.
تبصره المهندس، تنها تألیف جونپوری به
زبان عربی، در شرح تحریر
خواجه نصیرالدین طوسی از اصول
اقلیدس. از این کتاب دو نسخه شناسایی شده است: نسخه‌ای که در کتابخانه مؤسسه آسیایی بنگال (در کلکته) به شماره ۱۴۹۰، مورخ ۱۲۴۵، نگهداری می‌شود و نسخه‌ای که متعلق به کتابخانه شخصی راجای بنگال است.
تنبیهات منکرین، رساله کوتاهی در پنج برگ به
زبان فارسی، که تنها نسخه شناخته شده آن (تاریخ کتابت: ۱۲۶۸) در مجموعه حبیب گنج در کتابخانه مولانا آزاد، در دانشگاه اسلامی علیگره در هندوستان، نگهداری می‌شود. تنبیهات منکرین در ۱۲۳۸ تألیف شده و نام آن مادّه تاریخ سال تألیف آن نیز هست. این رساله دارای سه فصل است: الف) در بیان تعریف و موضوع
علم هیئت؛ ب) در اثبات کرویت ارض و سکون آن در وسط
عالم؛ ج) در ذکر وجوهی که
فیثاغورس و حکمای فرنگ بدان وجوه ارض را کره متحرک دانسته‌اند. جونپوری در این رساله دلایل عرضه شده برای سکون و چرخش
زمین را بیان کرده است. تنبیهات منکرین به درخواست نواب مهدی علی‌خان، که دوستدار دانش‌پژوهان بود و علاقه شدیدی به مسائل نجومی داشت، تألیف شد.
مفتاح الریاضی، رساله کوتاهی به فارسی، که تنها نسخه شناخته شده آن در کتابخانه خدابخش در ایالت پتنه نگهداری می‌شود.
آقا بزرگ تهرانی رساله‌ای به نام اِرصاد المنجمین را نیز از غلامحسین جونپوری دانسته است. هیچیک از فهرست‌هایی که از آثار جونپوری تهیه شده، کلیه آثار او را در بر ندارند (برای آگاهی از فهرست‌هایی شامل برخی آثار او رجوع کنید به این آدرس رجوع کنید.
) مهدی انصاری فرنگی‌محلی (از علیگره) کره آسمانی منحصر به فردی ساخته غلامحسین جونپوری، دارای تاریخ ۱۲۳۱، در اختیار دارد.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه؛
(۲) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست كتابهای خطی كتابخانه ملی ملك،ج ۲، تهران ۱۳۵۴ ش؛
(۳) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی كتابخانه ملی، تهران ۱۳۴۳ ـ ۱۳۵۸ ش؛
۴- محمد بشیر حسین،«دیگر علوم و فنون»،در تاریخ ادبیات مسلمانان پاكستان و هند، ج ۵، لاهور: پنجاب یونیورسی، ۱۹۷۲؛
(۵) خیرالدین محمد جونپوری، تذكره علمای جونپور، چاپ محمد ثنااللّه، كلكته ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴؛
(۶) غلامحسین جونپوری، جامع بهادرخانی، چاپ سنگی كلكته ۱۸۳۵؛
(۷) غلامحسین جونپوری،
زیج بهادرخانی، چاپ سنگی بنارس ۱۸۵۵ـ ۱۸۵۸؛
(۸) عبدالحسین‌حائری، فهرست كتابخانه مجلس‌شورای‌ملی، ج۱۹، تهران ۱۳۵۰ش؛
(۹) عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج۷، حیدرآباد، دكن ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۱۰) احمد حسینی اشكوری، فهرست نسخه های خطی كتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه‌العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش؛
(۱۱) مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاكستان و هند،ترجمه محمد هاشم،مشهد ۱۳۷۴ ش؛
۱۲- احسن عباسی، تفصیلی فهرست مخطوطات فارسیه،پنجاب پبلك‌لائبریری، لاهور۱۹۶۳؛
(۱۳) فرید قاسملو،«تكمله‌ای‌بر پژوهشی در
زیجهای دوره اسلامی»، تاریخ علم، ش۱ (پاییز۱۳۸۲)؛
(۱۴) محمدمهدی‌بن محمدعلی كشمیری، تكمله نجوم السماء، قم
۱۳۹۷ ؛
(۱۵) احمد منزوی، فهرست مشترك نسخه‌های خطی فارسی پاكستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش؛
۱۶- احمد منزوی، فهرستواره كتابهای‌فارسی، تهران۱۳۷۴ش ـ ؛
(۱۷) Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library of Bankipore, XI, Patna ۱۹۲۷;
(۱۸) Abdur Rahman et al ., Science and technology in medieval India: a bibliography of source materials in Sanskrit, Arabic and Persian, New Delhi ۱۹۸۲;
(۱۹) S. M.Razaullah Ansari, "Ghulam Husain Jaunpuri and his Zij- i Bahadurkhan", Studies in history of medicine and science, XIV, no.۱-۲ (۱۹۹۵-۱۹۹۶);
(۲۰) S.M. Razaullah Ansari and S. R. Sarma, "Ghulam Hussain Jaunpuri's encyclopaedia of mathematics and astronomy, "Studies in history of medicine and science , XVI, no.۱-۲ (۱۹۹۹- ۲۰۰۰);
(۲۱) S.A. Rizvi, "Some aspects of history of Indian mathematics in ۱۸ th and early ۱۹ th century, "Ph.D.thesis, University of Cochin, India۱۹۸۴;
(۲۲) Boris Abramovich Rosenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( ۷ th -۱۹ th C. ), Istanbul ۲۰۰۳;
(۲۳) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.۲, pt.۱, London ۱۹۷۲;
(۲۴) J. Tytler, "Analysis and speciments of a Persian work on mathematics and astronomy", JRAS , vol.۴ (۱۸۳۷).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جونپوری»، شماره۵۲۲۰.
