عکس موجهات موجبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عکس موجهات
موجبه، به‌معنای جابه‌جایی طرفین
قضایای موجهه موجبه با تحفّظ بر کیف و
صدق قضیه است.
قضایای موجهه به لحاظ
کمّ و
کیف بر چهار قسم‌اند:
۱.
موجهه موجبه کلیه؛
۲.
موجهه موجبه جزئیه؛
۳.
موجهه سالبه کلیه؛
۴.
موجهه سالبه جزئیه.
عکس قضایا نیز بر دو قسم است:
عکس مستوی و
عکس نقیض.
از تداخل این دو تقسیم، هشت قسم پدید می‌آید:
۱. عکس مستوی
موجبه کلیه؛
۲. عکس مستوی
موجبه جزئیه؛
۳. عکس نقیض
موجبه کلیه؛
۴. عکس نقیض
موجبه جزئیه؛
۵. عکس مستوی سالبه
کلیه؛
۶. عکس مستوی سالبه جزئیه؛
۷. عکس نقیض سالبه
کلیه؛
۸. عکس نقیض سالبه جزئیه.
در اینجا توضیحاتی درباره چهار قسم اول، یعنی عکس مستوی و نقیض در قضایای حملیه سالبه
کلیه و جزئیه ارائه می‌کنیم:
حکم
عکس نقیض در
قضایای موجبه و سالبه به لحاظ کمّ و کیف، بر عکس احکام عکس مستوی است؛ یعنی اگر در عکس مستوی، در قضایای سالبه،
سالبه جزئیه اصلاً منعکس نمی‌شد (مگر در دو یا سه مورد از قضایای موجهه) و سالبه
کلیه به همان سالبه
کلیه منعکس می‌شد، در عکس نقیض، در قضایای
موجبه، قضیه
موجبه جزئیه اصلاً منعکس نمی‌شود (مگر در همان دو یا سه مورد از قضایای موجهه) و
موجبه کلیه به همان صورت
کلیه منعکس می‌شود و اگر در عکس مستوی، قضیه
موجبه (اعم از
کلیه و جزئیه) به قضیه جزئیه منعکس می‌شد، در عکس نقیض، قضیه سالبه (اعم از
کلیه و جزئیه) به قضیه جزئیه منعکس می‌شود.
عکس مستوی و عکس نقیض قضایای
موجبه (
کلیه و جزئیه) در موجّهات:
همه قضایای موجهه
موجبه، منعکس می‌شوند، اما به صورت جزئیه.
هیچ‌یک از قضایای موجهه
موجبه جزئیه دارای عکس نقیض لازم الصدق نیستند، زیرا
موجبه جزئیه همین قدر دلالت دارد که بخشی از افراد
موضوع مصداق
محمول هستند و لازمه آن، این نیست که بعضی از امور خارج از محمول، مصداق نقیض موضوع باشند (در
عکس نقیض موافق) یا مصداق عین موضوع نباشند (در
عکس نقیض مخالف).
در توجیه عدم عکس نقیض برای قضایای
موجبه جزئیه در موجهات چنین گفته شده است: از میان چهار قضیه
ضروریه مطلقه،
دائمه مطلقه،
مشروطه عامه و
عرفیه عامه، اخص آنها ضروریه مطلقه است، و از میان هفت
قضیه وقتیه،
منتشره،
وجودیه لاضروریه،
وجودیه لادائمه،
ممکنه عامه،
ممکنه خاصه و
مطلقه عامه، اخص آنها قضیه وقتیه است.
موجبه جزئیه این دو قضیه اخص (ضروریه و وقتیه) (به عکس نقیض) منعکس نمی‌شوند و هر گاه اخص (به عکس نقیض) منعکس نشد اعم نیز منعکس نخواهد شد، زیرا انعکاس اعم، مستلزم انعکاس اخص است و اما نشانه عدم انعکاس این دو قضیه، وجود موارد نقض است؛ مثلاً قضیه ضروریه «بعض الحیوان لاانسانٌ بالضرورة المطلقة» صادق است، اما عکس نقیض آن یعنی «بعض الانسان لاحیوانٌ بالامکان العام» کاذب است، زیرا هر انسانی بالضروره حیوان است. قضیه وقتیه «بعض القمر غیرُ منخسفٍ وقت التربیع لادائما، ای: بعض القمر غیرُمنخسفٍ بالفعل» صادق است اما عکس آن یعنی «بعض المنخسف غیرُ قمرٍ بالامکان العام» کاذب است، زیرا هر منخسفی بالضروره قمر است.
در باره
موجبه جزئیه وقتیه مطلقه و منتشره مطلقه، چون
موجبه کلیه آن دو منعکس نمی‌شود
موجبه جزئیه آن دو نیز منعکس نمی‌شود، زیرا جزء تابع کل است. کلیت این مسئله (عدم عکس نقیض لازم‌الصدق برای
موجبه جزئیه) در مشروطه خاصه و
عرفیه خاصه
استثنا خورده است و این دو قضیه دارای عکس نقیض‌اند. عکس نقیض
موجبه جزئیه مشروطه خاصه و
عرفیه خاصه عبارت است از:
موجبه جزئیه
عرفیه خاصه.
درباره انعکاس یا عدم انعکاس
موجبه کلیه ممکنه
عامه و ممکنه خاصه اقوال مختلفی وجود دارد. از میان سایر قضایای
موجبه کلیه، پنج قضیه وقتیه، وقتیه مطلقه، مطلقه
عامه، وجودیه لاضروریه و وجودیه لادائمه دارای عکس نقیض لازم الصدق نیستند، زیرا اخص از این قضایا، قضیه وقتیه است و قضیه وقتیه به دلیل وجود موارد نقض، عکس نقیض لازم الصدق ندارد و وقتی تخلف و عدم انعکاس، در اخص ثابت شد در اعم هم ثابت خواهد بود، برای اینکه عکس نقیض هر قضیه، لازم اعمِ آن است. اکنون اگر اعم منعکس می‌شد و عکس نقیض، لازم برای اعم بود، (از آنجا که قضیه عکس نقیض، لازمِ قضیه اعم است و قضیه اعم، لازم قضیه اخص است و لازمِ لازم یک شیء، لازم آن شیء هم است) می‌بایست عکس نقیض، لازم برای اخص هم می‌شد، در حالی که گفته شد اخص (یعنی قضیه وقتیه) به دلیل وجود موارد نقض، عکس نقیض لازم الصدق ندارد.
مثال مورد نقض: قضیه
موجبه کلیه «کلُّ قمرٍ غیرُ منخسفٍ وقتَ التربیع لادائماً» صادق است، اما عکس نقیض آن، یعنی «بعض المنخسف غیرُ قمرٍ بالامکان العام» (در عکس نقیض موافق) و یا «بعضُ المنخسف لیس بقمرٍ بالامکان العام» (در عکس نقیض مخالف) کاذب‌اند، زیرا کلُّ منخسفٍ قمرٌ بالضرورة.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
•
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
• قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عکس موجهات موجبه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۳.
