عوائد الایام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام»، تالیف ملا
احمدبن محمدمهدی بن ابوذرنراقی کاشانی، معروف به
فاضل نراقی (م ۱۲۴۵ ق)، است.
این کتاب، به
زبان عربی است و با نام «عوائد الایام من قواعد الفقهاء الاعلام»
و «عوائد الایام من مهمات ادلة الاحکام»
نیز شناخته می‌شود
این کتاب، از معروف‌ترین و مشهورترین آثار به جای مانده از مؤلف می‌باشد و در بین آثار فقهی متاخرین از جایگاه ارزشمندی برخوردار است و حاوی موضوعات مختلف فقهی، اصولی، ادبی و... می‌باشد.
از
تاریخ شروع کتاب، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما با توجه به اینکه مباحثی از کتاب، به کتاب «
مستند الشیعة » - که در سال ۱۲۳۴ ق، به پایان رسیده-
ارجاع داده شده است.
و با توجه به مطلبی که در آخر نسخه‌ی چاپ سنگی سال ۱۳۲۱ ق، آمده است که «هذا آخر ما کتبه المصنف علیه الرحمة و الرضوان ثم وقعت الواقعة العظیمة و المصیبة العظیمة بعده بایام فی ثانی ربیع ۱۲۴۵ ق و توفی قدس سره»
، مشخص می‌شود که کتاب، حدودا بین سال‌های ۱۲۳۴ تا ۱۲۴۵ ق، نوشته شده است.
اثر یاد شده به جهت اهمیت آن، مورد توجه عالمان عصر مؤلف و پس از آن واقع شده و تنها کتاب فقهی او است که بر بعضی از مباحث آن، حواشی مفیدی از مبرزترین شاگرد وی،
شیخ اعظم انصاری می‌توان یافت.
کتاب، هشتاد و هشت عائده را دربر دارد و مؤلف، در هر عائده، مسئله و یا قاعده‌ای را با دقت تمام به بحث گذاشته است.
این کتاب، نظیر سایر کتب فقهی ابتدا به باب
عبادات و سپس
معاملات و نظایر آن نپرداخته است، بلکه مباحثی از
فقه ،
اصول فقه و
ادبیات را به صورت مجزا و مستقل مطرح و با عنوان عائده، به معنای بخشش، منفعت و خیر تقسیم بندی نموده است.
در این کتاب، در کنار اساسی‌ترین و مهم‌ترین قواعد اصولی و فقهی، موضوعات و مباحث ادبی و رجالی که فقیه در
استنباط و
اجتهاد به آنها نیاز دارد، با روشی جدید سامان داده شده است.
مباحث فقهی در ۲۹ عائده گردآوری شده‌اند که عبارتند از: شماره‌های ۱، ۲، ۳، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۵، ۱۶، ۲۴، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۳۸، ۳۹، ۴۲، ۴۳، ۴۸، ۴۹، ۵۲، ۵۴، ۵۷، ۵۸، ۶۱، ۶۹، ۷۹، ۸۶ و ۸۷. (مباحثی از قبیل
حرمت معاونت بر اثم ،
بیع غرری ،
حکم شرط در ضمن عقد و...)
عوائدی که در آن، به مباحث اصولی پرداخته شده، ۵۰ عائده است که عبارتند از: شماره‌های ۴، ۶، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۵، ۲۶، ۲۷، ۲۸، ۲۹، ۳۰، ۳۱، ۳۲، ۳۷، ۴۰، ۴۱، ۴۴، ۴۵، ۴۶، ۴۷، ۵۱، ۵۵، ۵۶، ۵۹، ۶۲، ۶۳، ۶۴، ۶۵، ۶۶، ۶۷، ۶۸، ۷۰، ۷۱، ۷۲، ۷۳، ۷۵، ۷۶، ۷۷، ۷۸، ۸۰، ۸۱، ۸۲، ۸۳. (مباحثی از قبیل
اجتماع امر و نهی ،
حجیت خبر واحد ،
دلیل انسداد ،
شبهه محصوره ،
دوران امر بین متباینین و
اقل و اکثر ،
استصحاب و
تعارض استصحاب با اصول و امارات و...)
عائده ی ۳۶، در بحث اثبات
ماهیت و بیان مقصود و مراد از ماهیت و عائده ی ۶۰، در مورد رموز کتاب‌هایی است که در
بحار الانوار ذکر شده است.
عائده ی ۷۳، در بیان اصطلاحات صاحب وافی در مورد رجالی است که نام آنان تکرار شده و عائده ی ۸۴، در بیان معنی قول رجالیان است که می‌گویند: «هو مولی». عائده ی ۸۵، در بیان معنی قول رجالیان است که می‌نویسند: «اسند عنه»، «لا باس به» و عائده ی ۸۸، در تصحیح بعضی از اسامی رجالیان و القاب و کنیه‌های آنان است.
۱. طرح مباحث متنوع.
۲. ابتکارات مؤلف در جهات مختلف، اعم از طرح مباحث و شکل استنباط احکام و مباحثی که امروزه مورد نیاز فقیهان آینده‌نگر می‌باشد.
در این کتاب، موضوعات و مباحثی که در تالیفات پیش از آن و برخی از آنها در تالیفات پس از آن نیز مستقلا بحث نشده‌اند، مطرح گردیده است. یکی از این مباحث که مهم‌ترین آنها نیز می‌باشد، طرح مبحث
ولایت فقیه است که برای اولین بار در این کتاب، به صورت مستقل، موضوعات و مباحث خاصی در رابطه با آن گردآوری شده و در آن، با استناد به ادله عقلی و نقلی تمام اختیارات
حکومت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
امامان معصوم علیه‌السّلام را برای ولی فقیه اثبات نموده است.
مؤلف، در بحث
ولایت فقیه می‌نویسد: «فان من البدیهیات التی یفهمها کل عامی و عالم و یحکم بها، انه اذا قال نبی لاحد عند مسافرته او وفاته، فلان وارثی و مثلی و بمنزلتی و خلیفتی و امینی و حجتی و الحاکم من قبلی علیکم و المرجع لکم فی جمیع حوادثکم و بیده مجاری امورکم و احکامکم و هو الکافل لرعیتی، ان له کل ما کان لذلک النبی فی امور الرعیة و ما یتعلق بامته، بحیث لا یشک فیه احد و یتبادر منه ذلک کیف لا؟ مع ان اکثر النصوص الواردة فی حق الاوصیاء المعصومین المستدل بها فی مقامات اثبات الولایة و الامامة المتضمنین لولایة جمیع ما للنبی فیه الولایة لیس متضمنا لاکثر من ذلک.»
۳. طرح مباحثی که برای
استنباط احکام ضروری است.
۴. تتبع وسیع در آیات
قرآن کریم و
احادیث شریفه
اهل بیت علیه‌السلام همراه با استقرای تام اقوال فقهای متقدمین و متاخرین و استفاده از آرای ادبا و مفسرین بزرگ و
حفظ امانت و دقت در نقل کلمات آنان و دقت در نصوص و آرا.
۵. ترتیب زیبای مباحث با عنوان عائدة، دقت در استفاده از تعابیر صحیح، رعایت
ایجاز و
اختصار، قلم رسا و متن روان.
اغلب مباحث این کتاب، از نوآوری‌های مؤلف است که پیش از آن در هیچ اثری یافت نمی‌شود؛ از این رو اطلاع از مطالب و مباحث این اثر، به خصوص عائده
ولایت فقیه آن، برای دانشوران و محققان ضروری می‌نماید. اشتغالات
ملا احمد نراقی به امور اجتماعی و سیاسی و توجه ظاهری فتحعلی شاه قاجار به نظریات او، موجب تلاش وی در طرح مباحث جدید فقهی به گونه‌ای که راه گشای اداره زندگی مردم باشد، گردید تا جایی که در تاریخ
فقه شیعه او را عالمی روشن فکر و فقیهی مبتکر که
شهامت خرق سنت‌های غلط و عدم
تبعیت کورکورانه از آرای گذشتگان را داشته، دانسته‌اند.
کتاب
عوائد الایام ، مجموعه‌ای از نظریات جدید این
فقیه دوراندیش است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
۱. بحث
اسراف که در عائده شصت و یک، به صورت مبسوط و محققانه و واقع گرایانه مطرح شده است، در هیچ کتاب فقهی مانند آن، نمی‌توان مشاهده نمود.
۲. از ابتکارات مؤلف، تقدیم
اماره بر
اصل عملیه است که با آنکه در آن زمان، مسئله
حکومت و
ورود مطرح نبوده، کیفیت این تقدیم به خوبی بیان شده است.
۳.
مرحوم نراقی معتقد است که اصل در عقود، عدم لزوم است مگر آنچه با دلیل استثنا شده است.
۴. از فتواهای نادر محقق نراقی- که بدون شک تحت تاثیر جنبه‌های اخلاقی او نیز بوده-
وجوب وفاء به هر وعده است.
۵. بحث از معنای شرط و احکام شرط ضمن
عقد ، از مباحث بسیار دقیق کتاب است و در واقع مبحث شروط کتاب مکاسب
شیخ انصاری شرح این قسمت از کتاب عوائد است.
۶. یکی از مفصل‌ترین مباحث کتاب، بحث از بطلان
دلیل انسداد و اثبات
انفتاح باب علم است که از صفحه ۳۵۶ تا ۴۲۰ است. این بخش از کتاب، مناظره مرحوم نراقی با
میرزای قمی است. میرزای قمی، طی نامه‌ای به زبان فارسی، نظر محقق نراقی را در باره انسداد سؤال کرده است و نراقی در پاسخ او نامه بسیار مفصلی نوشته و به تقاضای برخی از دوستان خود، ترجمه
عربی آن را در کتاب عوائد آورده است.
۷. یکی از نظریات بسیار جالب نراقی در این کتاب آن است که می‌گوید: اصل، بر
حجیت تمام روایاتی است که به دست ما رسیده است مگر آنچه دلیل بر
حجیت آن نداشته باشیم.
در این کتاب بعضی از بزرگان با رمز و کنایه یاد شده‌اند به شرح زیر:
۱. سیدنا الاستاذ، سید الاستاذ، بعض سادة مشایخنا که مراد، سید
محمد مهدی بحر العلوم (م ۱۲۱۲ ق،) است.
۲. بعض مشایخ الوالد، بعض مشایخنا المحققین که مراد،
محقق بهبهانی است.
۳. بعض مشایخنا، بعض مشایخنا المعاصرین که مراد،
سید علی طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق،) صاحب
ریاض المسائل است.
مجموع کتاب
عوائد الایام و بعضی از قسمت‌های آن، در زمان‌های متفاوتی مکررا چاپ شده‌اند: اولین بار، مجموع کتاب، در سال ۱۲۶۶ ق، با حواشی
شیخ اعظم انصاری و بار دیگر در
سال ۱۳۱۲ چاپ شده است.
در سال ۱۴۱۰ دو عائده از مطالب کتاب، در ضمن مجموعه‌ای به
اسم «ثلاث دراسات» چاپ شده است که عائده ی ۱۹ با عنوان
قاعدة نفی العسر و الحرج و عائده ۸۸ با عنوان تصحیح المشتبه فی بیان تصحیح بعض اسماء الرجال می‌باشند.
عائده ۵۴ با عنوان «
ولایة الفقیه » یک بار به صورت مستقل در بیروت، تحت نظارت سید یاسین موسوی چاپ شده است و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و ضرورت تبیین مسئله
ولایت فقیه ، ترجمه فارسی بحث ولایت فقیه، در سال ۱۴۰۶ با نام «
حدود اختیارات حاکم اسلامی » تحت نظارت وزارت ارشاد اسلامی چاپ شده است و برای دومین بار ترجمه آن به وسیله دکتر سید جمال موسوی و چاپ آن توسط مرکز تحقیق اسلامی بنیاد بعثت، در سال ۱۴۰۸، صورت گرفته است.
کتاب موجود در برنامه، در سال ۱۴۱۷ به وسیله مرکز نشر تابع مکتب الاعلام الاسلامی در چاپ خانه مکتب الاعلام الاسلامی چاپ شده است. کار تحقیق کتاب توسط گروه تحقیق ابحاث و الدراسات الاسلامیة صورت پذیرفته است
احمدبن محمدمهدی بن ابوذرنراقی کاشانی.
نرم افزار جامع اصول الفقه،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
