علی بن محمد علوی کوفی حمانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حِمّانی، علی بن محمد علوی کوفی، حِمّانی، علی بن محمد علوی کوفی، از
شاعران بزرگ
شیعه و مهتر و
نقیب (سرپرست)
بنی‌هاشم در سده سوم است.
وی از
دودمان زید شهید ،
فرزند امام زین‌العابدین علیه‌السلام، بود؛ از این‌رو، شرح‌حال او در کتابهای اَنساب و در ذکر اَعقاب زید شهید آمده است.
حمّانی، خود،
پدر و
اجدادش را تا ابوطالب علیه‌السلام شاعر می‌دانست.
پدرش ، محمد،
خطیب و
شاعر و
ملقب به دیباجه بود و پس از شورش بر
بنی‌عباس به
خراسان تبعید شد و در همان‌جا درگذشت و
خانواده وی به
کوفه منتقل شدند.
دلیل نامیده شدن علی بن محمد به حمّانی، سکونت خانواده وی در میان بنی‌حمّان در کوفه بوده است.
در پاره‌ای منابع نام وی، به
تصحیف ، جمانی ذکر شده است.
کنیه‌اش را ابوالحسن
و شهرتش را اَفْوَه (گشاده دهان) نوشته‌اند.
حمّانی افزون بر شاعری
خطابه ، اِفتاء، تدریس و نقابت هاشمیان را نیز برعهده داشت. در آن دوران به وی زبان شیعه می‌گفتند.
حمّانی یک بار در
خلافت متوکل عباسی (حکومت: ۲۳۲ـ۲۴۷)، به علت سعایت و بدگویی مخالفانش، به دربار فراخوانده شد، ولی به دستور متوکل آزاد گردید
و دوبار نیز به دستور
موفق عباسی (متوفی ۲۷۸) زندانی شد
و در آن‌جا حبسیه‌ای سرود که به گفته مسعودی
بی‌نظیر بوده است.
سال درگذشت حمّانی را ۲۴۵،
۲۷۰ پس از خروج از
زندان ، یا ۳۰۱
دانسته و ۳۰۱ را ترجیح داده‌اند، زیرا حمّانی درباره اوضاع ناگوار بنی‌طاهر قطعه شعری سروده
و انقراض حکومت بنی‌طاهر در ۳۰۰ بوده است،
ولی مسعودی
و ابن‌اثیر
۲۶۰ را
سال درگذشت حمّانی گفته‌اند.
جایگاه بلند شاعری حمّانی سبب شد تا
امام هادی علیه‌السلام در پاسخ متوکل عباسی که از «اَشْعرِ شاعران» پرسیده بود، نام حمّانی را بر زبان آورد و دلیل آن نیز یکی از سروده‌های حمّانی بوده است.
این موضوع از دیدگاه تاریخی و ادبیات شیعی بسیار ارزشمند است، تا آن‌جا که
ابن‌شهرآشوب (متوفی ۵۸۸)
از باب مبالغه نقل کرده که اگر خواندن شعری در
نماز جایز باشد آن
شعر ، سروده حمّانی است.
یاقوت حموی
پس از ستایش مقام علمی و ادبی محمد بن احمد حسینی (متوفی ۳۲۲)، شاعر
علوی ، نقل کرده که در میان اولاد امام مجتبی علیه‌السلام بجز حمّانی،کسی شبیه به او نیست.
نیز از یاقوت حموی نقل شده که گفته است جایگاه ادبی حمّانی در میان علویان به سانِ جایگاه
ابن‌معتز (متوفی ۲۹۶) در میان عباسیان است
از این‌رو، در جُنگ‌ها و مجموعه‌های ادبی از سروده‌های او شاهد آورده‌اند.
محمد بن داود ظاهری (متوفی ۲۹۶ یا ۲۹۷) در مجموعه ارزشمند خود ۴۸
بیت از سروده‌های او را آورده است.
در دیگر مجموعه‌های ادبی نیز به اشعار حمّانی استشهاد شده است.
مضامین سروده‌های حمّانی
مدح ، فخر،
مرثیه ،
تغزل و وصف است.
بخشی از سروده‌های او در پاسخ به اشعار علی بن جَهْم (متوفی ۲۴۹)، شاعر دربار عباسی و از مخالفان
اهل‌بیت علیهم‌السلام، است
.
حسن بن عبداللّه عسکری (متوفی پس از ۳۹۵) برخی سروده‌های حمّانی را بهترین سروده
یا از بهترین نمونه‌ها
دانسته است. نویری (متوفی ۷۳۳)
نیز مدیحه حمّانی را در نوع خود کم‌نظیر خوانده است.
برخی سروده‌های حمّانی با سروده‌های بشّار بن بُرد (متوفی ۱۶۷) سنجیده شده است.
متنبّی (متوفی ۳۵۴)، شاعر بزرگ عرب، نیز به سروده‌های حمّانی نظر داشته و برخی مضامین او را در شعر خود آورده است.
ثعالبی
در باب عجایب شعر و شاعران شش بیت از حمّانی آورده است.
تنوع سروده‌های حمّانی را می‌توان از گوناگونی استشهاد به اشعار او دریافت که برای نمونه به چند موضوع اشاره می‌شود:
ملل و نحل مبحث
امامت و اثبات
ولایت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
وصف مکان‌ها و سرزمین‌ها
آرایه‌های ادبی
روزگار جوانی و نکوهش پیری
تشبیهات و امثال
و
خط و
کتابت .
دیوان شعری را از آثار حمّانی برشمرده‌اند
که گویا تا سده نهم موجود بوده است.
مسعودی،
امین
و امینی
قطعاتی از سروده‌های حمّانی را در آثارشان آورده‌اند.
نخستین‌بار، محمدحسین اعرجی، در ۱۳۹۴ اشعار برجای‌مانده از حمّانی و برخی ابیات منسوب به او را، که بالغ بر چهارصد بیت است، در مجله المورد گردآورد.
این مجموعه، به طور مستقل، در ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸ در
بیروت به
چاپ رسید.
مزهر سودانی نیز سروده‌های حمّانی را، در مجله کلیّه الآداب، در بصره منتشر کرد.
مستدرکاتی از سروده‌های حمّانی را نوری حمودی قیسی در مجلة‌المجمع العلمی العراقی
و هلال ناجی در همان مجله
به چاپ رساندند.
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ش).
(۳) ابن‌شجری، کتاب‌الحماسة، حیدرآباد، دکن ۱۳۴۵.
(۴) ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
(۵) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
(۶) ابن‌عنبه، عمدة‌الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۳۸۳ش.
(۷) ابن‌وکیع، المُنصف فی نقدالشعر و بیان سرقات المتنبی و مشکل شعره، چاپ محمد رضوان دایه، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۸) امین.
(۹) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۰) بشار بن برد، المختار من شعر بشار، اختیار الخالدیین و شرحه لاسماعیل بن احمد تجیبی برقی، چاپ محمد بدرالدین علوی، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
(۱۱) اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، ج۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۲) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، سمط اللالی، چاپ عبدالعزیز می‌منی، (قاهره) ۱۳۵۴/۱۹۳۶.
(۱۳) ابراهیم بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۱).
(۱۴) عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۹۸۵).
(۱۵) عبدالملک بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
(۱۶) عمرو بن بحر جاحظ، المحاسن و الاضداد، چاپ فوزی خلیل عطوی، بیروت ۱۹۶۹.
(۱۷) یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شعر، چاپ کامل سلیمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۸) ابراهیم بن علی حصری، زهرالآداب و ثمرالالباب، چاپ زکی مبارک، مصر (۱۹۲۹).
(۱۹) علی بن محمد حمّانی، دیوان، چاپ محمدحسین اعرجی، در المورد، ج۳، ش ۲ (۱۳۹۴).
(۲۰) خالدیان، کتاب‌الاشباه و النظائر: من اشعار المتقدّمین و الجاهلیة و المخضرمین، چاپ محمد یوسف، قاهره ۱۹۶۵.
(۲۱) حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
(۲۲) محمود بن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، چاپ سلیم نعیمی، بغداد، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۳) سمعانی، الانساب.
(۲۴) علی بن محمد شابشتی،
الدیارات، چاپ کورکیس عواد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۵) نوراللّه بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۲۶) شوقی ضیف، العصرالعباسی الثانی، قاهره (۱۹۷۵).
(۲۷) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران.
(۲۸) صفدی.
(۲۹) محمد بن یحیی صولی، ادب الکتّاب، چاپ محمد بهجة اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت.
(۳۰) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۳۱) حسین بن محمد طیبی، التبیان فی البیان، چاپ توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌اللّه، کویت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳۲) محمد بن داود ظاهری، الزهرة، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
(۳۳) حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد.
(۳۴) عبدالملک بن حسین عصامی مکی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، قاهره ۱۳۸۰.
(۳۵) علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹.
(۳۶) اسماعیل بن قاسم قالی، کتاب‌الامالی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۳۷) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
(۳۸) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
(۳۹) محمد بن یزید مبرد، الفاضل، چاپ عبدالعزیز می‌منی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
(۴۰) محمد بن عبداللّه مخزومی، صحاح الاخبار فی نسب السادة الفاطمیة الاخیار، (بمبئی ۱۳۰۶).
(۴۱) علی‌خان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
(۴۲) محمد بن عمران مرزبانی، المُوَشَّح: مآخذ العلماء علی‌الشعراء فی عدة انواع من صناعة الشعر، چاپ علی‌محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
(۴۳) مسعودی، مروج (بیروت).
(۴۴) معجم‌الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰.
(۴۵) محمد بن محمد مفید، الفصول المختارة من‌العیون و المحاسن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۴۶) نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.
(۴۷) احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة‌الارب فی فنون‌الادب، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
(۴۸) یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۴۹) یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن محمد حمانی»، شماره۶۵۱۴.
