علی بن حسین مسعودی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علی بن حسین مسعودی (۲۶۰-۳۴۶ق)، متکلم،
مورخ و جغرافی‌دان بزرگ اسلامی در
قرن سوم و چهارم هجری قمری که نسب‌اش به
عبدالله بن مسعود،
صحابی بزرگ
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد.
او بخشی از تحصیلات خود را در
بغداد و بقیه عمرش را در سفر به شهرها و کشورهای مختلف سپری کرد و بیش از ۲۵ سال در سفر بوده، به خاطر همین شخصیت جهانی پیدا نموده است، و در نهایت تا آخر عمر در
مصر اقامت گزید. از اساتید بسیاری بهره برده که از جمله
عبدالله بن جعفر حمیری،
محمد بن یعقوب کلینی،
محمد بن جریر طبری،
ابن درید و
محمد بن زکریای رازی را می‌توان نام برد.
ابوالمفضل شیبانی را از شاگردان او برشمرده‌اند. درباره
مذهب او اختلاف است اما شرح‌حال‌نویسان
شیعه در کتب خود مذهب او را
شیعه معرفی کرده‌اند. وی دارای تألیفات با ارزش زیادی است که مورد توجه بزرگان می‌باشد؛ کتاب
مروج الذهب و
التنبیه و الاشراف از جمله آنهاست.
ابوالحسن علی بن حسین بن علی بن عبدالله هذلی مسعودی، از نوادگان
عبدالله بن مسعود،
صحابی بزرگ
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بود و به همین دلیل به مسعودی مشهور شد. عبدالله در زمان خلافت
عثمان و همزمان با سفر بسیاری از صحابه به شهرهای مفتوحه، به
عراق آمد. در عراق منزلت بالایی یافت و به همین دلیل مردم از مواضع او در مقابل عثمان دفاع می‌کردند. برخورد خشونت‌آمیز عثمان با وی از عوامل انقلاب مردم عراق علیه عثمان شمرده می‌شود.
خاندان ابن مسعود سالیان درازی در عراق زیستند و با پرهیز از ورود به مسایل سیاسی در عصر خلفای اموی و عباسی به مسایل علمی و فرهنگی پرداختند. آنان بغداد را برای سکونت در روزگار
منصور انتخاب کردند.
بغداد در زمان مسعودی از مهمترین مراکز علمی
جهان اسلام به شمار می‌رفت و این فرصت مناسبی برای فراگیری
علم و دانش وی بود. علاوه بر آن، خاندان او نیز اهتمام ویژه‌ای به دانش اندوزی وی داشتند.
تاریخ دقیق ولادت ابوالحسن علی بن حسین مسعودی مشخص نیست. آن‌چه مسلم است اینکه وی در سال‌های نیمه دوم
قرن سوم هجری متولد شده است و از روی نشانه‌ها چنین به دست می‌آید که سال تولد او حدود
۲۶۰ق بوده است، زیرا وی در سال
۳۰۰ق عازم سفری پژوهشی به بلاد مختلف اسلامی شد و بنا بر تصریح شرح‌حال‌نویسان، وی در آن زمان مردی کامل بوده است و از طرفی او در حدود همان سال ۳۰۰ق با برخی از بزرگان اسلام و اهل کتاب به مناظره و مباحثه علمی پرداخته است و مسلم است که عزم سفری طولانی و پرحادثه و توانایی علمی جز از یک مرد کامل که در حدود ۴۰ سالگی محقق می‌شود صورت نمی‌پذیرد، بنابراین می‌توان حدث زد که مسعودی، حدود سال ۲۶۰ق متولد شده است.
در
شهر بابل عراق به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در آن جا سپری کرد.
و در همانجا نیز رشد و نمو کرد.
شرح‌حال‌نویسان در مورد مکان، زمان و چگونگی تحصیلات مسعودی، اطلاعات زیادی ننگاشته‌اند، ولی از لابلای گفتار آنان در مورد معرفی شخصیت علمی و آثار او و نیز تصریح و یا اشاره خود مسعودی در کتاب‌هایش به خوبی می‌توان به دست آورد که وی برای یادگیری
علوم دینی در سال‌های نوجوانی راهی بغداد شده است. علت هجرت او نیز این بود که بغداد در آن زمان مرکز علم و فرهنگ به شمار می‌رفت و عالمان و فقیهان بزرگی در آن شهر سکونت داشتند و مسعودی برای دستیابی به علم و کمال با اشتیاق کامل به آن سامان شتافته است.
هوش سرشار، روحیه جستجوگری فراوان، انگیزه قوی برای یادگیری و پشتکار از پشتوانه‌های تحصیلی اوست. وی دست‌کم دو دهه از عمر خود را در شهر بغداد در پی یادگیری علوم مختلف اسلامی سپری کرد و با جدیت هر چه تمام‌تر به پژوهش و تعمق در رشته‌های مختلف، مثل
ادبیات عرب،
کلام،
حدیث،
فقه،
اصول،
فلسفه و
تاریخ پرداخت. وی بعد از سال‌ها تحصیل و تحقیق به درجات عالی علمی نایل آمد.
او در شناخت اخبار و روایات دارای مهارتی بسزا شد و در فقه و اصول نیز به
درجه اجتهاد نایل آمد. وی در کلام و فلسفه، به‌ویژه تاریخ، به اطلاعات بسیار دست یافت به‌طوری‌که اعجاب عالمان و اندیشمندان عصر خود و آینده را برانگیخت.
مقام بلند علمی و جامعیت مسعودی در علوم مختلف اسلامی و سایر رشته‌های علمی رای بشری بر دانشمندان
علم رجال و
تراجم جایگاه ویژه‌ای است، از این‌رو آنها با اوصاف و عبارت‌هایی چون دانشمند کامل، پژوهشگر ماهر، فیلسوف، متکلم،
فقیه، اصولی،
محدث، رجالی، منجم،
مورخ، جغرافی‌دان و ... از مقام علمی او تجلیل کرده‌اند.
آیت‌الله مرعشی نجفی در تقریظ ترجمه کتاب
اثبات الوصیه لعلی بن ابی طالب (علیه‌السلام) که توسط
محمدجواد نجفی نوشته شده در وصف مسعودی و کتابش می نویسد: آن کتاب، نوشته علامه، پیشوا، اقدم، ثقه و امین، شیخ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی هذلی متوفای (
۳۴۶ق) است.
تحصیلات مسعودی را می توان به دو مرحله تقسیم کرد:
مرحله اول، از ابتدای نوجوانی تا قبل از سال ۳۰۰ق عمده تحصیلات او در شهر بغداد صورت گرفته است و مرحله دوم، از سال ۳۰۰ق تا سال
۳۳۲ که مدام در سیر و سیاحت بوده است. این مرحله به منزله تکمیل یافته‌ها و پژوهش بیشتر در علوم مختلف به حساب می‌آید. وی در این سال‌ها نه مکان خاصی را مرکز تحصیل خود قرار داد و نه استاد مشخصی، بلکه در هر شهری از شهرهای جهان اسلام که وارد می‌شد از شرق گرفته تا غرب آن، مثل: عراق،
ایران،
هند،
مصر و ... هر استاد و دانشمندی را می‌یافت مدتی نزد او توقف کرده از دانش او بهره می‌برد.
مسعودی علاوه بر بهره‌گیری از علوم مختلف مانند
لغت،
ادبیات، فقه، تاریخ، جغرافیا و
فلسفه به زبان‌های فارسی، هندی، یونانی، رومی و سریانی آشنا شد.
کسب دانش بیشتر و آشنایی بهتر با فرهنگ‌های مختلف، او را برای سفر به نقاط مختلف جهان علاقه‌مند کرد. با اینکه در آن زمان دولت‌های مستقل حکومت داشتند ولی
وحدت اسلامی همچنان بر مرزهای سیاسی چیره بود و در مجموع مملکتی به نام «مملکت اسلام» را تشکیل می‌دادند که هر مسلمانی می‌توانست آزادانه در محدوده جغرافیایی این مملکت از نقطه‌ای به نقطه دیگر سفر کند.
دلیل دیگری که مسعودی را به ترک بغداد وادار کرد، اوضاع نابسامان سیاسی بغداد و تسلط ترکان بر خلفای عباسی بود. او در طی این سفرها می‌توانست آزادانه و به دور از چالش‌های سیاسی، تاریخ خلفای عباسی را تدوین کند و به همین منظور به
فارس،
کرمان،
اصطخر، هند، ملتان و منصوره سفر کرد و از آنجا به کنبایه، صیمور، بومبای و سیلان رفت و سپس سفر دریایی خود را به شهرهای
چین آغاز کرد و پس از بازدید از ماداگاسکار و زنگبار به
عمان بازگشت. او همچنین سفری به
آذربایجان و
گرگان و از آنجا به مناطق
شام و
فلسطین کرد. با دیداری از مرزهای شام به
بصره آمد و دوباره به شام بازگشت و برای مدتی در
دمشق اقامت نمود.
با اینکه مسعودی به زادگاه خود عشق می‌ورزید، شهرهای عراق را می‌ستود و ویژگی‌های آنها را یادآور می‌شد ولی مصر را به دو دلیل برای اقامت برگزید: یکی چالش‌های سیاسی بغداد که دستاورد سلطه نیروهای غیرعرب بود و دیگری امنیت، آسایش و نهضت علمی- فرهنگی مصر که محصول حکومت اخشیدی‌ها به شمار می‌آمد.
مسعودی کتاب «
مروج الذهب» را در مصر منتشر کرد و تا پایان عمر در آنجا زیست. او بیان داشته که تالیف کتاب «مروج الذهب» را در سال ۳۳۲ق شروع کرده و در سال
۳۳۶ق. در
فسطاط به پایان رسانده است. همچنین یادآور شده که در سال
۳۴۲ق. نسخه اول کتاب «
التنبیه و الاشراف» را تدوین نموده و در سال
۳۴۵ق. بر آن کتاب اصلاحات و اضافاتی داشته است.
ویژگی تحصیلی مسعودی در این مرحله از تحصیلات، کثرت استادان، تنوع دانش‌ها و جامعیت در آنها است، چه اینکه با بیشتر استادان و دانشمندان
شیعه و
سنی با همه اختلاف نظرهایی که در مبانی اصول و فروع داشتند، ملاقات کرد، سخنان آنان را شنید و در مورد صحت و سقم آراء آنان به تعمق و تأمل پرداخت و با آزاد اندیشی نظر صواب را پذیرفته و سرمایه راه خود قرار داد.
از ویژگی‌های قرن سوم و چهارم هجری، فراوانی سفرهای پژوهشی از ناحیه جویندگان علم و دانش به نقاط مختلف و دور دست جهان اسلام بود که برای دستیابی به حقایق و معارف دینی و سایر علوم بشری صورت می‌گرفت. فشار خلفا و حاکمان عباسی بر عالمان موجب شد تا بسیاری از دانشمندان و صاحبان علم و معرفت در شهرها و نقاط دور افتاده عزلت گزینند و جویندگان علم و کمال نیز برای دستیابی به علوم آنان مجبور بودند مسافت‌های طولانی را درنوردند و مشقت‌های فراوان را به جان بخرند.
از جمله آن جویندگان علم، علی بن حسین مسعودی است که بغداد را به قصد ملاقات با دانشوران و عالمان و دریافت حقایق تاریخی ترک کرد و عازم سفر شد. با اینکه وی بسیاری از حقایق و معارف دینی را در بغداد فرا گرفته بود، با تشویق استادان بغداد به خاطر علاقه فراوان به تاریخ، جغرافیا و کلام، همانند بزرگان دیگر همچون واقعی،
بلاذری،
یعقوبی و
ابوریحان بیرونی عازم سفر شد.
نکته قابل توجهی که از آثار به جامانده از مسعودی نیز به دست می‌آید این است که وی دارای ثروت شخصی بسیار بوده است و مخارج سفرش را خود تأمین می‌کرده است، زیرا علاوه بر سفر با چهارپایان، با کشتی نیز بسیار سفر کرده و مشخص است که اجرت کشتی در آن زمان بسیار گران بوده است، از طرفی هیچ دلیل یا قرینه‌ای وجود ندارد تا نشان دهد او از پادشاه یا حاکمی برای شروع یا ادامه سفر خود مستمری دریافت کرده باشد و همین مسأله اعتماد به گفته‌ها و گزارشات او را بیشتر می‌کند.
علی بن حسین مسعودی به شهرهای ایران مثل فارس، کرمان،
قزوین و سواحل دریای خزر سفر کرد و سپس به آسیای مرکزی رفت و از آنجا عازم هند شد و از مناطق آنجا دیدن نمود. وی پس از آن از طریق دریا به چین و کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی مثل سیلان (سری لانکای کنونی) و
مالزی رفت و در بازگشت از راه دریا به عمان و
عربستان رسید و در ادامه، به
ترکیه و
سوریه سفر کرد. در نهایت وی در سال ۳۳۲ هـ . ق به مصر رسید و در همانجا ماندگار شد.
۱.
عبدالله بن جعفر حمیری متوفای (
۲۹۷ق)؛
۲. شیخ ابوجعفر
محمد بن یعقوب کلینی نویسنده
اصول کافی؛
۳.
حسن بن
محمد بن جمهور قمی؛
۴.
محمد بن جعفر اسدی رازی؛
۵.
محمد بن عمرو کاتب؛
۶. عباس بن محمد بن حسین؛
۷.
حمزة بن نصر؛
۸.
محمد بن جریر طبری،
مورخ و مفسر؛
۹.
حسن بن موسی نوبختی؛
۱۰.
ابراهیم بن محمد نفطویه؛
۱۱. ابوبکر
محمد بن خلف وکیع؛
۱۲.
محمد بن یحیی طولی جلیس؛
۱۳.
ابوالحسن دمشقی؛
۱۴.
ابوخلیفه جمحی؛
۱۵. عبدالله بن احمد معروف به
ابن زبرقاضی؛
۱۶.
ابن درید؛
۱۷.
ابوبکر انباری؛
۱۸.
ابواسحاق زجاج؛
۱۹.
سنان بن
ثابت بن قره؛
۲۰.
محمد بن عبدالوهاب؛
۲۱. عبدالله بن محمد؛
۲۲.
ابوالحسن بن ابی‌بشیر اشعری؛
۲۳.
محمد بن زکریای رازی؛
۲۴.
ابوالقاسم بلخی؛
۲۵.
ابواسحاق جوهری؛
۲۶.
ابوالحسن مهرانی مصری؛
۲۷.
جعفر بن محمد بن ازهر؛
۲۸.
طاهر بن یحیی؛
۲۹. ابومحمد
عبدالله بن محمد خالدی؛
۳۰.
علان کلابی.
مسعودی در کنار تحصیل و تحقیق به تدریس نیز اشتغال داشته است. از آنجا که تدریس و تربیت شاگردان سیره تمام دانشمندان و فقیهان اسلامی بوده و هست و مسعودی نیز قطعا شاگردانی داشته و عده‌ای از او نقل روایت می‌کرده‌اند، با این حال شرح‌حال‌نویسان، تنها نام یکی از شاگردان او را ذکر کرده‌اند و او محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی مکنی به ابوالمفضل است.
ابوالمفضل شیبانی نویسنده کتابهای «
الولادات الطیبه الطاهره»، «
الفرائض» و «
المزار» است. او از راویان
قرن چهارم هجری است که در سال
۳۳۳ق در مصر به محضر مسعودی شرفیاب شد و ضمن ملاقات با او از وی
اجازه روایت گرفت.
علی بن حسین مسعودی در طول مسافرت‌های گستره‌ای که انجام داد، اطلاعات گسترده‌ای از منابع دست اول کسب نمود که در میان تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان و متکلمان مسلمان، تنها بیرونی، یعقوبی، بلاذری، طبری و تنی چند می‌توانند با او همتایی کنند. طبیعی است که او ضمن این سفرها، اطلاعات انبوهی به دست آورد که خود دائرة المعارفی از انسان شناسی، طبیعت شناسی، حیوان شناسی، تاریخ شناسی، مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امثال آن بود.
مسعودی در میان تاریخ‌نگاران مسلمان و غیر مسلمان جایگاه ویژه‌ای دارد از این‌رو او را از این جهت مورد تمجید قرار داده‌اند.
ابن خلدون، او را «امام المورخین» می‌نامد. «فون کرومر» او را «هرودوت عرب» نامید. همان‌گونه که هرودوت، بزرگترین
مورخ یونان است. مسعودی طبق گفتار کرومر بزرگترین تاریخ‌نگار مسلمان است.
مسعودی بر بیشتر زبان‌های رایج آن زمان تسلط کامل داشت. وی فارسی، رومی، هندی، یونانی، سریانی و برخی زبان‌های دیگر را به خوبی تکلم می‌کرد و این تسلط وسیله بسیار مناسبی بود تا با مردم و نیز عالمان هر منطقه و دیاری که وارد می‌شد ملاقات و مذاکره مناسب داشته باشد. او می‌گوید:
در هر سرزمین، دیار و منطقه‌ای شگفتی‌هایی است که تنها مردم همان منطقه از آنها خبر دارند. بنابراین کسی که در وطن خود بماند و با اطلاعاتی که در وطن خود کسب کرده است بسنده کند، با کسی که عمر خود را در جهانگردی و سفر گذرانده است و حقایق را از مردم آن سرزمین‌ها به دست آورده است برابر نخواهد بود.
مسعودی، هم با افراد مطلع از اوضاع سیاسی، اجتماعی، تاریخی، مذهبی و جغرافیایی ملاقات داشته و هم از کتابها، نقشه‌ها و تصویر‌هایی که در اختیار داشتند استفاده نمود است، از این‌رو در آثار او نام بسیاری از کتابهای گذشتگان که حاوی حقایق مهم و دست اول بودند، ذکر شده است.
مسعودی در جای دیگر می‌گوید:
«سال
۳۰۳ق در شهر استخر فارس به نزد یکی از بزرگ‌زادگان ایران کتابی بزرگ دیدم که از علوم و اخبار ملوک، بناها و روش‌های حکومت‌داری ایرانیان مطالب فراوانی داشت که چیزی از آن ها را در کتابهای دیگر چون «خدای نامه» و «آیین نامه» و غیره ندیده بودم. تصویر ۲۷ تن از پادشاهان ایران از خاندان ساسانی در آن وجود داشت.
وی در جای دیگر می آورد:
ثابت بن حره حرانی کتابی دارد که همه گفتارهای
جالینوس را از کتابهای او درباره تأثیر خورشید و ماه در این جهان فراهم آورده است. و پسر او،
سنان بن ثابت آن را در معرض استفاده من نهاد.
شرح‌حال‌نویسان جز از شخصیت علمی مسعودی سخنی نگفته‌اند، از این‌رو از ویژگی‌های جسمی، فعالیت‌های روزانه و زندگی خصوصی وی آگاهی چندانی وجود ندارد. برخی ویژگی‌های او با مطالعه کتابهای «مروج الذهب» و «التنبیه و الاشراف» به دست می‌آید.
وطن‌دوستی یکی از خصوصیات بارز مسعودی است. با اینکه او بیش از ۲۵ سال در سفر بوده و از این رهگذر شخصیت جهانی پیدا نموده است، ولی هیچگاه زادگاه خود را فراموش نکرد و پیوسته در آرزوی دیدار آن لحظه شماری کرد. او به نقل از حکما، علاقه به وطن را نشانه وفا و تکامل عقل دانسته است.
اعتماد به نفس در مسایل علمی و فرهنگی ویژگی دیگر اوست. او با تکیه بر سفرهای علمی‌اش بر مؤلفان معاصرش افتخار کرده و چنین گفته است: گزارش‌های شخصی که در زنجیر وطن بوده با کسی که بخشی از عمر خود را در سفرهای علمی سپری کرده است قابل مقایسه نیست.
مورخان و محدثان نیز اعتراف دارند که کتابهای مسعودی حکایت‌گر تجربه و مهارت اوست. او خود نیز به ارزش تالیفاتش آگاهی داشت و از این‌رو برای جلوگیری از هرگونه تحریف و اضافه و نقصانی، غضب و بلای الهی را به افرادی که قصد تصرف در آنها را دارند، یادآور شده است. مسعودی ویژگی فوق را با تواضع علمی مزین کرده و از کاستی‌های کتابش عذرخواهی نموده است. او این کاستی‌ها را به غفلت‌های مؤلف و گاهی نسخه نویسان نسبت داده است.
از دیرباز مسعودی و اندیشه‌های او مورد توجه
مورخان و نویسندگان عرب و غیر عرب بوده است.
ابن شاکر کتبی از او به عنوان اخباری، علامه و صاحب غرائب و نوادر یاد می‌کند،
ابن خلدون با اینکه بسیاری از روایات او را نقد کرده است به برتری علمی او اعتراف دارد.
احمد امین، شیوه تاریخ‌نگاری او را مغایر با شیوه طبری و هر کدام را دارای فضیلتی دانسته است. او افزوده است که مسعودی علاوه بر اینکه
مورخ بوده جغرافی‌دان نیز بوده است،
متفکران مغرب زمین نیز توجه خاصی به مسعودی و دستاوردهای علمی او دارند. از این‌رو از قرن ۱۹ میلادی کتابهای او در
اروپا به زبان‌های مختلف ترجمه شده و او را «هرودت شرق» لقب دادند.
شرح‌حال‌نگاران
شیعه «مسعودی» را از اصحاب امامیه دانسته و به
تشیع وی تصریح کرده‌اند. بحث و بررسی او در موضوع
امامت نشان از اهتمام و علاقه ویژه وی بدان موضوع و بیانگر تمایلات مذهبی اوست. عناوین کتابهای وی در موضوع امامت عبارتند از:
الاستبصار فی الامامه،
الانتصار فی الامامه،
حدائق الاذهان فی اخبار آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
مزاهر الاخبار و ظرائف الاثار للصفوة النوریه،
الصفوة فی الامامه.
پرداختن وی به نظریه «وصایت
شیعی» در آغاز کتاب «مروج الذهب» و پی‌گیری آن در طول تاریخ و اعتقاد بر اینکه «
خداوند هیچگاه زمین را از حجت خالی نمی‌گذارد» و ذکر حدیثی از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطاب به
حضرت علی (علیه‌السّلام) که «انت و اثنا عشر من ولدک ائمة الحق» می‌تواند نشان از تشیع بارز وی باشد.
مسعودی اهتمام بسیاری برای ثبت زندگانی حضرت علی (علیه‌السّلام) و ذکر مناقب و فضائل آن حضرت کرده است. «ابن حجر» سخن مسعودی درباره امتناع بعضی
صحابه از بیعت با علی (علیه‌السّلام) و بیعتشان با
یزید بن معاویه و «تقدم حضرت علی (علیه‌السّلام) بر دیگر صحابه» در دیدگاه مسعودی را بهترین نشانه بر تشیع او دانسته است.
مقدم کردن آراء و نظریات
شیعه به هنگام ذکر آرای مختلف فرق درباره مسئله‌ای، می‌تواند حاکی از تمایلات مذهبی وی باشد.
علی بن حسین مسعودی نویسنده‌ای پرکار است و آثار بسیاری بر جای گذاشته است که شامل ده‌ها کتاب مهم می‌شد. او در «مروج الذهب» و «التنبیه و الاشراف» نام بیش از ۳۰ اثر خود را می‌آورد. از بررسی فهرست آن آثار به دست می‌آید که حوزه علاقه او علم کلام و تاریخ بوده است. وی بیشتر آثار کلامی خود را قبل از سال ۳۳۲ق و در دوره اول زندگی خود نوشته است و در سال ۳۳۲ق که در مصر اقامت داشته بیشتر به تألیف کتابهای تاریخی روی آورده است. این آثار تاریخی ثمره سال‌ها رنج و زحمت و تحمل مشکلاتی بود که او در طول سفرهای طولانی به بلاد مختلف جهان اسلام و برخی کشورهای غیرمسلمان به دست آورده است و آنان عبارتند از:
از کتابهای متعددی که مسعودی تالیف کرده، ۲ کتاب باقی مانده است.
۱. مروج الذهب و معادن الجوهر.
۲. کتاب التنبیه و الاشراف (آخرین کتابی است که تالیف کرده است).
کتب مفقود مسعودی عبارتند از:
۳. اخبار الزمان و من اباده الحدثان من الامم الماضیه و الاجیال الخالیة و الممالک الداثرة؛
۴. الکتاب الاوسط؛
۵. فنون المعارف و ما جری فی الدهور السوالف؛
۶. ذخائر العلوم و ما کان فی سالف الدهور؛
۷. الاستذکار لما جری فی سالف الاعصار؛
۸. نظم الجواهر فی تدبیر الممالک و العساکر؛
۹. الاخبار المسعودیات؛
۱۰. وصل المجالس بجوامع الاخبار و مختلط الآثار؛
۱۱. تقلب الدول و تغیر الآراء و الملل؛
۱۲. راحة الارواح؛
۱۳. کتاب المبتدا؛
۱۴. المقالات فی اصول الدیانات؛
۱۵. خزائن الدین و سر العالمین؛
۱۶. الاسترجاع فی الکلام؛
۱۷. الابانة عن اصول الدیانة؛
۱۸. الانتصار؛
۱۹. نظم الادلة فی اصول الملة؛
۲۰. نظم الاعلام فی اصول الاحکام؛
۲۱. المسائل و العلل فی المذاهب و الملل؛
۲۲. الواجب فی الفروض اللوازم؛
۲۳. الاستبصار فی الامامة؛
۲۴. الصفوة فی الامامة؛
۲۵. حدائق الاذهان فی اخبار اهل‌بیت النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و تفرقهم فی البلدان: در این کتاب از فضائل و مناقب حضرت علی (علیه‌السّلام) سخن گفته؛
۲۶. مزاهر الاخبار و طرائف الاثار: این کتاب در اخبار آل البیت (علیهم‌السّلام) است؛
۲۷. رسالة البیان فی اسماء الائمة القطعیة من الشیعة: این کتاب درباره زندگانی
ائمه اثنا عشری نوشته شده است؛
۲۸. الزاهی: در این کتاب از اسلام حضرت علی (علیه‌السّلام) سخن گفته است؛
۲۹. سر الحیاة؛
۳۰. القضایا و التجارب؛
۳۱. الزلف فی احوال النفس و قواها؛
۳۲. المبادئ و التراکیب؛
۳۳. طب النفوس؛
۳۴. النهی و الکمال؛
۳۵. الرؤوس السبعة من السیاسة الملوکیة و مللها الطبیعیة؛
۳۶. الدعاوی السنیعة؛
۳۷. مقاتل فرسان العجم؛
نام تمامی این کتابها در مروج الذهب و التنبیه و الاشراف آمده است. افزون بر این کتب «
ابن ندیم» به دو کتاب دیگر در
الفهرست اشاره کرده است:
۳۸. التاریخ فی اخبار الامم من العرب و العجم؛
۳۹. کتاب الرسائل؛
۴۰. احوال الامامه؛
۴۱. الهدایة الی تحقیق الولایه.
تفاوت دو کتاب «
اثبات الوصیة للامام علی بن ابی طالب» (چاپ شده در ایران و
نجف) و «
اخبار الزمان و من اباده الحدثان» (که در یک جلد چاپ شده) با آثار بر جای مانده از مسعودی در سبک و نوع نگارش و تنظیم مطالب، موجب تردید
مورخان در انتساب این دو کتاب به مسعودی شده است.
کتاب اخبار الزمان و من اباده الحدثان من الامم الماضیه و الممالک الدائرة از نخستین تالیفات مسعودی در حوزه تاریخ و مشتمل بر شناخت زمین، شهرها و عجایب آنها، دریاها و اوصاف آنها است. در این کتاب از افلاک، اقالیم هفتگانه، ستارگان و از طرفی تفاوت مردم و اختلاف طبیعت‌های آنان نیز سخن گفته است. در ادامه، شرح‌حال امت‌های قبل و معاصر خود، حکیمان، فیلسوفان، پیامبران و پادشاهان تا عصر نبوی را بیان داشته و سپس حوادث تاریخ اسلام تا سال ۳۳۲ق. را بررسی کرده است. در واقع این کتاب دائرة المعارفی در شناخت تاریخ، فلسفه، ملل و نحل، جامعه شناسی، مردم شناسی و گرایش‌های دینی است که در سی فصل تالیف شده است.
فصل‌هایی از این کتاب در بعضی از کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود.
بروکلمان بدون اثبات صحت نسبت آنها به مؤلف، نام این کتابخانه‌ها را آورده است.
کتابی با عنوان «اخبار الزمان و من اباده الحدثان و عجائب البلدان و الغامر بالماء و العمران» در ۲۵۲ صفحه در
قاهره به سال ۱۹۳۸ میلادی منتشر شد. این کتاب با عبارت «قال الشیخ ابو الحسن علی بن الحسین بن علی بن عبدالله الهذلی المسعودی، رحمه الله و رضی عنه» آغاز و با عبارت «تم و کمل کتاب اخبار الزمان» پایان یافته است. عبارت پایانی کتاب بیانگر این است که کتاب به‌طور کامل چاپ شده است. با این حال بروکلمان ادعا دارد که کتاب منتشره فصل اول کتاب مسعودی است.
توجه به مواردی از جمله تفاوت عنوان کتاب منتشره با کتاب مسعودی انتساب این کتاب را به مسعودی مشکوک می‌سازد.
جواد علی نیز در انتساب این کتاب تردید کرده و گفته است که مسعودی با بیان فصول و محتویات کتابش، آن را مختصر نموده و به نام «
الکتاب الاوسط» منتشر کرده است، اما کتاب چاپ شده در قاهره علاوه بر کمی حجمش، عناوین و موضوعات کتاب اخبار الزمان را ندارد. قلم و سبک نگارش آن نیز با کتابهای مسعودی متفاوت است و هیچ اثری از جاذبه‌های نگارش و شیوه‌های نوشتاری مسعودی در آن به چشم نمی‌خورد.
مؤلف کتاب مذکور به دلیل ذهنیت اسطوره‌ای، جز داستان‌نویسی و خرافات از تاریخ چیزی نفهمیده و کتابش را بر اساس روایات
وهب بن منبه و
عبید بن شریه استوار کرده است. در حالی‌که مسعودی با نقل این‌گونه داستان‌ها به جامعه‌پذیری آنها توجه داده و برخی از آنها را نقد کرده است. گرچه نقل برخی خرافات در روایات مسعودی، اشعار به پذیرش آنها دارد ولی روشمند و علمی بودن کتاب را نمی‌کاهد.
همچنین «اثبات الوصیة للامام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام)»؛ در دو بخش تالیف شده است. در بخش اول با مطالبی از عقل و سپاهیانش، تاریخ انبیا را از هبوط
آدم (علیه‌السّلام) تا رسالت پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مورد مطالعه قرار داده است. در این مطالعات بجای ارائه سند از لفظ «روی» استفاده کرده ولی در بخش دوم به ویژه مباحث مربوط به امامان سند ارائه داده است. نمونه‌ای از این اسناد در دو کتاب مروج الذهب و التنبیه و الاشراف نیامده و همین امر موجب شده تا عده‌ای گمان کنند کتاب از مؤلف دیگری است به ویژه که شیوه تالیف و سبک نگارش آن نیز با دیگر نوشته‌های مسعودی سازگاری ندارد. با این‌حال وجود کتابهای زیاد برای مسعودی در مساله امامت پذیرش انتساب این کتاب به مسعودی را آسان‌تر می‌کند.
سرانجام روح بلند متکلم، فیلسوف، فقیه و
مورخ بزرگ اسلامی علی بن حسین مسعودی هذلی، پس از سال‌ها تحمل رنج و مشقت در راه تحصیل، تحقیق و کشف حقایق دینی و علمی، در تاریخ
۳۴۶ق در شهر فسطاط (قاهره قدیم)
مصر دار فانی را وداع گفت. پیکرش در قبرستان معروف آن شهر به خاک سپرده شد.
اثبات الوصیة (کتاب)
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• كرجی، علی، تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج۵، ص۲۳.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «علی بن حسین مسعودی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۷/۲۵.
