علم الیقین فی أصول الدین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب علم الیقین فی اصول الدین یکی از بهترین کتب کلامی است که توسط
فیض کاشانی به رشته تحریر درآمده است. مولف این کتاب را با اسلوبی کاملا متفاوت از دیگر کتب کلامی نگاشته است.
در این کتاب فیض نه از اسلوب فلسفی افراطی پیروی کرده است و نه از اسلوب اخباری تفریطی، بلکه طریقه جدیدی برای بیان مطالب کلامی ابداع کرده است که مبتنی بر مفاهیم قرآنی است. او مطالب کلامی را طبق سیر نزولی و صعودی موجودات که مستفاد از آیه کریمه «انا لله و انا الیه راجعون
است بیان می‌کند.مولف قبل از «علم الیقین»، کتاب کلامی دیگری بنام «
عین الیقین» تالیف کرده و در آن به اسلوب فلسفی و عقلی سخن گفته است. او در خطبه عین الیقین چنین می‌گوید «لما کانت الحکمة مرکبة من علم... و عمل... و ینقسم کل من القسمین الی ما یستقل فیه العقل غالبا من دون توقف علی الشرع الا فی زیادة تتمیم او تبیین او تنبیه، و الی ما لا یستقل فیه العقل بل یفتقر الی استعانة من الشرع فوضعت لکل من العلمین کتابا مفردا سمیت العقلی منها بعین الیقین فی اصول الدین و الشرعی بعلم الیقین فی اصول الدین و الثانی مقدم علی الاول فی رتبة التعلم و اعم نفعا الا ان الاول هو الاصل بالنسبة الیه و الموضح لمتشابهاته لمن کان له اهلیة ذلک من الخواص». مولف این کتاب را در
زمان حیات استادش
صدر المتالهین نگاشته است. او از کتابت علم الیقین در سال ۱۰۴۲ ق فارغ گشته است و ظاهرا در این زمان او در
شیراز و در خدمت ملا صدرا به تلمذ مشغول بوده است.
مولف مجموع مطالب کلامی را در چهار مقصد بیان می‌کند: ۱. العلم بالله ۲. العلم بالملائکة ۳. العلم بالکتب و الرسل ۴. العلم بالیوم الآخر. او هریک از این مقاصد را نیز به ابوابی تقسیم می‌کند.
۱. فی وجوده تعالی: مولف در این باب طی ۸ فصل با
ادله نقلیه و عقلیه وجود
خداوند تبارک و تعالی را اثبات می‌کند.
۲. توحیده عز و جل: مولف در چهار فصل وحدانیت
خداوند را
اثبات می‌کند.
۳. تنزیهه سبحانه: مولف در فصلی روایات تنزیه را بیان کرده و در فصل دیگر ادله تشبیه را تاویل می‌نماید. مولف در فصلی دیگر از این باب قدم باری تعالی و در فصلی غناء او را مورد بحث قرار می‌دهد و در فصل پنجم از این باب اثبات می‌کند احاطه خداوند بر همه موجودات را.
۴. فی صفاته العلیا تبارک و تعالی: مولف در این باب مسائل کلی مربوط به
صفات جمالیه و
صفات جلالیة و
صفات اضافیه خداوند را مورد بحث قرار می‌دهد. همچنین از
علم و
اراده و
قدرت و
حیات و تکلم و محبت الهی بحث می‌کند.
۵. فی نبذ من نعوته جل ذکره: مولف در ۱۳ فصل آیات و روایاتی که در مورد صفات خداوند سخن گفته‌اند را تفسیر و تاویل می‌کند.
۶. فی اسمائه الحسنی تبارک و تعالی: مولف ابتداء بحثی حول اسم و حقیقت آن بیان کرده، سپس روایاتی که اسماء الله را شمرده‌اند بیان می‌نماید و منظور از اندراج اسماء تحت لفظ جلاله را بیان می‌کند. او مقصود از احصاء الاسماء را بیان کرده و رای
غزالی را در این مورد می‌گوید. بعد ۸۴ اسم از اسماء الهی را از کتاب المقصد الاسنی شرح می‌دهد.
۷. فی افعاله و قضائه و قدره: مولف در این باب از «اول ما خلق الله» و عرش و کرسی و حجب و عالم محو و اثبات و بداء بحث می‌کند. او بداء را از دیدگاه روائی و عرفانی مورد بحث قرار می‌دهد و بحثی نسبتا طولانی حول قضاء و قدر، جبر و اختیار و عدالت خداوند به میان می‌آورد.
۸. فی نبذ من آثار رحمته و آیات عظمته: مولف در این باب چگونگی خلقت انسان و دیگر موجودات را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.
۱. فی الملائکة المقربین: مولف در این فصل اقسام
ملائکه مقربین و خصائص آنها را بیان می‌کند.
۲. فی الملائکة المدبرین: مولف ملائکه مدبر را تعریف و اقسام آن را بیان می‌کند که بخشی از آن مربوط به قوای
انسان می‌باشد.
۳. فی الارواح البشریة: مولف در این باب ارواح بشر را از ملائکة می‌شمارد و مراتب آنها را بیان می‌کند.
۴. فی المعقبات و الشیاطین: منظور از معقبات همان ملائکه لیل و نهار می‌باشد مولف در این بخش
الهام و
وسوسه و چگونگی تلبیس
شیطان را توضیح می‌دهد.
۵. ملائکة الاعمال و الکرام الکاتبین: مولف در این باب چگونگی ارتباط ملک و شیطان را با انسان و نویسندگان اعمال بیان می‌کند.
۶. اصناف الملائکة: مولف ملائکه را به سه صنف تقسیم می‌کند.
۷. کثرة الملائکة: از کثرت ملائکة سخن می‌گوید.
۸. اصناف الملائکة و بدائع خلقهم: مولف در این باب صفات ملائکه را بیان می‌کند.
۱. الاضطرار الی الرسل و الشرائع و اسرار التکالیف: مولف در این باب ابتداء ضرورت شرع و
شارع را اثبات می‌کند، سپس
وجوب بعثت انبیاء را و بعد آنچه را که بر نبی
واجب می‌باشد. او در آخر غرض اصلی از ارسال پیامبران را بیان می‌کند.
۲. صفات النبی و اصول المعجزات: مولف در این باب نبی را تعریف و صفات او را بیان می‌کند و بحثی حول خوارق عادت و معجزات بیان می‌کند.
۳. صفة نزول الوحی و الفرق بینه و بین الالهام: مولف در این باب ابتداء چگونگی تحصیل علم و موانع آن را بیان کرده، سپس وحی و چگونگی اخذ آن را توضیح می‌دهد.
۴. الفرق بین الرسول و النبی و الامام و الولی: مولف این چهار عنوان را تعریف و فرق آنها را با استناد به
روایات بیان می‌کند.
۵. الاضطرار الی الامام و ذکر صفاته: مولف در این باب ضرورت وجود
امام را اثبات کرده است.
۶. تفاصیل الانبیاء و الاولیاء علیه‌السّلام : مولف تعداد انبیاء و مراتب آنها را بیان می‌کند.
۷. اخذ میثاق النبیین لنبینا و البشارة به قبل ظهوره: بحث درباره بشارت انبیاء بر رسالت حضرت خاتم است.
۸. اخلاق نبینا و اوصافه و اسمائه و خصائصه: مولف در مورد اوصاف و خصائص اخلاقی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بحث می‌کند.
۹. معجزات نبینا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و آیات
صدقه : طی ۷ فصل مؤلف دلائل صدق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را بیان می‌کند.
۱۰. معراج نبینا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : بحثی مفصل در مورد
معراج از دیدگاه روایات بیان می‌کند.
۱۱. معنی الکتاب و الکلام: مولف ابتدا این دو را تعریف و فرق آنها و مراتبشان را بیان می‌کند.
۱۲. نبذ من فضائل القرآن: مولف در ۱۰ فصل فضائل و اوصاف قرآن را می‌شمارد.
۱۳. نبذ من فضائل اهل البیت علیه‌السّلام : در این باب مولف بیشتر فضائل امیرالمومنین
امام علی علیه‌السّلام را بیان می‌کند.
۱۴. الاختلاف الواقع بعد نبینا علیه‌السّلام : مولف در این باب که شاید از مفصل‌ترین ابواب کتاب محسوب می‌شود به علل حصول اختلاف بین
مسلمانان بعد از
وفات حضرت
رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اشاره کرده و او در این باب منشا انحراف
اهل تسنن را از
ولایت امیرالمومنین بیان می‌کند.
۱۵. اصول العقائد الدینیة علی سبیل الاجمال: مولف در این باب رساله
امام رضا به
مامون را آورده است.
۱۶. غیبة امام زماننا و علامات ظهوره و اشراط الساعة: مولف در این باب مباحثی حول
امامت حضرت
حجة بن الحسن عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف و علل
غیبت او
علامت ظهورش ، طول عمر آن حضرت و... مطرح می‌کند.
۱. الموت: مولف در این باب مباحث کلی مربوط به
موت و منازل آخرت و احوال آخرت را بیان می‌کند.
۲. البرزخ و عذاب القبر و سؤاله: مولف ابتداء تحقیقی حول
برزخ در احادیث ارائه کرده سپس احوال برزخ را بیان می‌کند.
۳. نفخ الصور و البعث و الحشر: در این باب مباحث مربوط به
قیامت و احوال ساعت مورد بحث واقع شده است.
۴. طول یوم القیامة و احواله: مولف در این باب و ابواب دیگر احوال قیامت را مورد بررسی قرار می‌دهد.
۵. الخصماء و المظالم.
۶. المساءلة و الشهداء.
۷. تطائر الکتب و نشرها.
۸. المیزان و الحساب.
۹. السیاق و الصراط.
۱۰. الشفاعة: مولف از حقیقت شفاعة بحث می‌کند و
شفاعت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
اهل بیت علیه‌السّلام را اثبات می‌کند.
۱۱. الحوض: مولف حوضی را که در احادیث است «من لم یومن بحوضی...»
تفسیر می‌کند.
۱۲. الوسیلة و اللواء.
۱۳. محل الجنة و النار و الاعراف و انهما موجودة الآن.
۱۴. صفة الجنة و اهلها.
۱۵. صفة النار و اهلها.
۱۶. مذنبی اهل التوحید و الناقصین: مولف احول گنهکارانی که در
دنیا موحد بودند و یا از نفوس ساذجه بودند بیان می‌کند.
۱۷. اصناف اللذات و الآلام و اربابها فی الآخرة.
۱۸. خلود الفریقین: مولف در این باب خلود اهل
بهشت و اهل
جهنم در آن دو را اثبات می‌کند.
۱. نظم و ترتیب مباحث: مولف در بیان مطالب کلامی از ترتیب خاصی استفاده کرده است، به طوری که این کتاب از دیگر کتب کلامی متمایز می‌گردد.
الف: او یکی از چهار مقصد اصلی کتاب را به «العلم بالملائکة» اختصاص داده که در دیگر کتب کلامی معمولا مباحث مربوط به ملائکة ذیل افعال الله مورد بحث واقع می‌شود.
ب: مولف مبحث امامت را به عنوان اصل مستقل بیان نمی‌کند، بلکه مباحث مربوط به امامت را ذیل نبوت مورد بحث قرار می‌دهد. این کار او گرچه مخالف طریقه اکثر متکلمین می‌باشد ولی از حیث طبقه بندی منطقی مباحث کلامی کار صحیحی می‌باشد.
۲. شیوه بیان مباحث: یکی از ویژگیهای ممتاز این کتاب شیوه بیان مطالب کلامی است.
الف: مولف آغاز هرباب را مزین به آیه‌ای مناسب با آن باب می‌کند.
ب: استفاده از
احادیث اهل بیت در اکثر ابواب و فصول کتاب به طوری که می‌توان گفت مولف به صورت تطبیقی
آیات ، روایات و براهین عقلیه را مورد بحث قرار داده است.
ج: استفاده از کلمات عرفاء: مولف در بخشهای مختلف کتاب، از کلمات
محی الدین عربی ،
غزالی ،
عبد الرزاق کاشانی ،
داود قیصری و... استفاده می‌کند.
د: اصل قرار دادن آیات و روایات: مولف اصل را در هرفصلی آیات و روایات قرار می‌دهد و براهین و کلمات حکماء و عرفاء را در تایید آن روایت یا
آیه بیان می‌کند.
مولف در مقدمه کتاب ابتداء به تدبر در آیات و روایات توصیه می‌کند و بعد می‌گوید «فان لم تهتدوا الی کیفیة استنباط عقائدکم من الکتاب و السنة فعلیکم بمطالعة هذا الکتاب.... و هو مخ الشرع الشریف و لباب الدین الحنیف و لیس هو الاخذ بالتقلید فی شی ء. کلا. بل هو تنبیه علی التحقیق و ارشاد الی البراهین الحقیقة بالتصدیق بتعلیم صاحب الشرع علی ما یناسب اکثر الافهام و یلیق».
۳. پرهیز از طرح مباحث غیرضروری: مولف در این کتاب از طرح مباحثی که فایده چندانی ندارد خودداری کرده است. او در فهرست کتبش در تعریف علم الیقین چنین می‌گوید «و منها کتاب علم الیقین فی اصول الدین یشتمل علی خمسین مطلبا فی اربعة مقاصد ذوات ابواب هی العلم بالله و العلم بالملائکة و العلم بالکتب و الرسل و العلم بالیوم الآخر علی ما یستفاد من الکتاب و السنة و اخباراهل البیت علیه‌السّلام ببیان ما یحتاج منها الی البیان و التوفیق بین ما تتراءا منها متخالفة بحسب الظاهر و نقل نتائج افکار اولی الالباب فیما یدق من ذلک و یلطف مع شواهد و تاییدات تطابق الاذهان السلیمة و الاذواق المستقیمة قاصر الطرف علی بیان الحق مرفوع الذیل عن نقل الاقوال و سلوک طریقة اهل الجدل کما هو داب المتکلمین و المتفلسین من اصحاب الظن و التخمین».
۴. کشفی بودن کتاب: مولف این کتاب را خارج از شیوه نگارش اهل
جدل و
متکلمین و
فلاسفه دانسته و معتقد است که شیوه نگارش کتاب الهامی است از خداوند، او می‌گوید «و هو کتاب لم یسبق بمثله و لم یر شبیهه فیما اظن بل تفردت بطریق تالیفه بالهام من الله عزّوجلّ و له الحمد» و نوه مولف در ذیل نسخه‌ای از این کتاب نوشته «بل تفرد بطریق تالیفه بالهام من الله عزّوجلّ جدی المصنف العلامة قدس الله رمسه و له الحمد....» و باز مولف در مقدمه همین کتاب می‌گوید «هذا یا اخوانی کتاب علم الیقین فی اصول الدین آتانی الله عزّوجلّ من فضله...» .
این کتاب نیز مانند اکثر کتب مولف توسط خودش خلاصه شده است. فیض، علم الیقین را دو بار تلخیص کرده است، بار اول به نام «
انوار الحکمة » و بعدا به نام «
المعارف » که هیچ یک از این دو کتاب منتشر نشده‌اند.
این کتاب اولین بار در
سال ۱۳۰۳ ه. ق همراه
منهاج النجاة و
بشارة الشیعة و
خلاصة الاذکار و ضیاء القلوب و مرآة الآخرة و
عین الیقین به صورت سنگی و رحلی به چاپ رسیده است. برای بار دوم همان نسخه در سال ۱۳۱۱ ه. ق در
تهران به چاپ می‌رسد، همچنین در سال ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ ه. ق نیز تجدید چاپ می‌شود. در سال ۱۴۰۰ ه. ق همان نسخه با اصلاحاتی از آقای محسن بیدارفر و تطبیق آن با نسخه‌ای که نوه مولف استنساخ کرده است به چاپ می‌رسد که این چاپ نیز در
بیروت بار دیگر تجدید چاپ می‌گردد. با اینکه این کتاب چندین بار به طبع رسیده بود اما هیچ یک از آنها خالی از اشکال نبودند تا اینکه آقای محسن بیدارفر برای بار دوم اثر را با نسخه‌ای از خود مولف و چندین نسخه دیگر مقابله کرده و بچاپ رساند. این کتاب در سال ۱۴۱۸ ه. ق همراه تعلیقات و تصحیح آقای محسن بیدارفر توسط انتشارات بیدار در
قم به چاپ رسید. کتاب به صورت وزیری در دو مجلد و ۱۵۹۴ صفحه طبع شده است. این کتاب دارای مقدمه‌ای نسبتا طولانی در مورد مولف و آثار او و کتاب حاضر می‌باشد. مصحح در مقدمه، رساله‌ای مختصر از مولف در مورد سلوک عملی آورده است. این رساله را مولف خطاب به بعضی از شاگردانش نوشته است. این کتاب دارای فهرست
آیات ، فهرست
احادیث و روایات معصومین علیه‌السّلام ، فهرست اقوال، فهرست اشعار عربی، فهرست اشعار فارسی، فهرست اعلام
معصومین علیه‌السّلام ، فهرست
اعلام ، فهرست امکنه، فهرست کتب، فهرست اصطلاحات و موضوعات، فهرست ابواب و موضوعات، فهرست مصادر مقدمه و تعلیقات می‌باشد. مصحح این کتاب دانشمند ارجمند جناب آقای محسن بیدارفر علاوه بر تصحیح متن و ذکر آدرس آیات و روایات و اقوال، گاه تعلیقاتی در تکمله مطالب مولف دارد که بر ارزش و اعتبار این چاپ افزوده است.
نرم افزار مجموعه آثار فیض کاشانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
