عقل مستفاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مرحله چهارم حضور معلومات در نفس، مرحله حضور معقول در
ذهن است.
این مرحله که پس از طی مراحل
عقل هیولائی ، عقل بالملکة و
عقل بالفعل می‌باشد، از مراحل قوه گذشته است و محل حصول کمالات و معقولات دوم می‌باشد و این امر، هنگامی است که نفس به مشاهده معقولات ثانی می‌پردازد و می‌داند که آنها را بالفعل دریافته است.
فلاسفه در بحث میزان حضور معلومات نزد نفس، دو تعبیر از عقل بالمستفاد ارائه نموده‌اند:
الف: عده‌ای که قائلند
عقل نمی‌تواند در آن و لحظه واحد به همه معلومات توجه داشته باشد و از برخی غفلت دارد. حضور هر مساله استدلالی در ذهن و توجه ذهن به آنها را عقل مستفاد می‌گویند، حکمای مشاء چنین تعبیری از عقل مستفاد دارند.
ب: حکمای متاله معتقدند که ممکن است انسان به مرحله‌ای برسد که در لحظه واحد، همه مسائل برایش حاضر باشد همه معلوماتش برای او، حالت حضوری داشته باشد، می‌گویند عقل مستفاد، مرحله تعقل جمیع معقولات بدیهی و نظری است که با حقایق عالم
طبیعت و ماوراء طبیعت مطابقت دارد. در این مرحله، عقل جمیع این معقولات را نزد خود حاضر می‌کند و در اثر اتصال به مبادی عالی که برای برخی از انسانها مانند
انبیاء و اولیاء الهی پیش می‌آید، بدون هیچ مشغله و مانع مادی به معقولات حضوری خود توجه می‌کند و به همین علت، صورت ذهنی علم او، در این مرحله با عالم عینی خارجی مطابقت می‌یابد.
در این مرحله، نفس در
اخلاق صاحب فضیلت و در علم به غایت کمال آدمی رسیده است و هم رتبه فرشتگان می‌شود.
عقل نظری در این مرحله «عقل مطلق» می‌شود چنانچه در مرتبه نخست «قوه مطلق» بود.
معقولات ثانی ، مانند نوری بر روی نور دیگری در صفحه نفس نقش می‌بندد.
تسمیه این مرتبه از عقل نظری به عقل بالمستفاد این است که در اثر اتصالش به عقل فعال، از آن استفاده می‌کند و نفوس مردم را از درجه هیولائی به درجه عقل مستفاد می‌رساند.
چنانکه
خواجه نصیر در شرح اشارات بوعلی گفته است
و یا چنانچه
ملاصدرا در
مفاتیح الغیب گفته، به خاطر اینکه نفس این مرتبه را از مافوق خویش گرفته و استفار، کرده است بدان «مستفاد» می‌گویند.
از تعاریفی که برای هر یک از مراتب چهارگانه عقل نظری ارائه شده است معلوم می‌شود که مرتبه عقل هیولائی و بالملکة،
استعداد اکتساب است و مرتبه سوم (عقل بالفعل) مرتبه استعداد حاضر کردن معقولات ثانی و مرتبه عقل مستفاد مرتبه حضور معقولات ثانیه است.
امام خمینی عقل نظری را دارای مراتب می‌داند.
۱-
عقل هیولانی: در این مرحله هنوز هیچ ادراکی در عقل ترسیم نشده است اما استعداد پذیرش هر معقولی را دارد که با سیر تدریجی اگر تحت تربیت رحمانی قرار گیرد به جوهر عقلی و مستفاد
می‌رسد.
۲-
عقل بالملکه: عقل در این مرتبه بدیهیات و ضروریات علوم را درک می‌کند.
۳-
عقل بالفعل: در این مطلب حقایق عقلی به‌صورت مجرد درک می‌شوند که مختص افراد خاصی است.
۴- عقل بالمستفاد: در این مرحله تمام قوا و استعدادهای قوه عاقله به
فعلیت می‌رسند و هیچ حالت منتظره‌ای در آن نیست، بلکه تمام معقولات نزد او حاضرند. در اصطلاح عرفانی عقل بالمستفاد عقلی است که توان مشاهده حضوری از مبدأ وجود و اعلی مرتبه وجود را داشته باشد و در اصطلاح حکما رسیدن به آن مقامی است که بتوان از
جبرئیل که از عالم عقول است، استفاده کرد. به اعتقاد امام عرفا این کلام حکما را صحیح نمی‌دانند زیرا جبرئیل را نهایت عالم وجود نمی‌شمارند
به باور امام خمینی غایت عقل عملی و غایت بالمستفاد فناء فی الله است، ازاین‌رو غایت هر دو عقل عملی و بالمستفاد یکی است، هرچند در آغاز از هم جدا می‌باشند.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عقل مستفاد». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
