عقل و عاقل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در روایات،
اهمیت بسیاری برای عقل به عنوان برترین
مزیت بیان شده است. نیز برتری عاقل بر جاهل و نشانه‌های زیادی برای عاقل آمده است.
در
روایات،
اهمیت بسیاری برای
عقل به عنوان برترین
مزیت بیان شده است. نیز برتری عاقل بر جاهل و نشانه‌های زیادی برای عاقل آمده است.
اینک به طور
اختصار به برخی از مزایا و آثار عقل و نشانه‌های عاقل و وظایف او با استناد به
کتاب غرر الحکم - که سخنان
امام علی (علیه‌السلام) را گردآورده است -
اشاره خواهیم کرد.
ارزش آدمی به عقل و
زیرکی اوست؛
یعنی در نظر حقیقت‌بین آدمیت به عقل و زیرکی است، نه به صورت و جثه خاص، پس هر کس عقل او بیشتر باشد، آدمیت او بیشتر، و هر کس عقل او کمتر باشد،
آدمیت او کمتر است.
عقل رسولی است از جانب حق تعالی،
چنان‌که پیغمبران و رسولان در ظاهر فرستاده شده‌اند از برای
تبلیغ شرایع و
احکام و تعلیم به بندگان، عقل نیز در
باطن فرستاده شده و داده شده از برای آن مطلب.
عقل و خرد
دوستی بریده شده است؛
یعنی
دوستی است که اکثر مردم خود را از او ببرند و دوری کنند و تابع او نشوند.
عقل و
خرد محکم‌ترین اساسی برای بنای کارهاست.
خرد شمشیری است برّنده، که به آن در هر باب قطع و فصل
حق از
باطل می‌توان کرد.
عقل و خرد جامه نوی است که کهنه نمی‌شود؛
یعنی به منزله جامه نو که باعث
زینت فرد است، یا این‌که کهنه نمی‌شود، بلکه روزبه‌روز تازه‌تر و زیباتر می‌شود.
عقل و خرد بالا رونده به سوی علّیّین موضعی در
آسمان هفتم است.
عقل سردار لشکر پروردگار است، و هوا و خواهش کشنده لشکر
شیطان، و نفس کشیده شونده میانه ایشان، پس هر یک از ایشان غالب شوند، نفس خواهد بود در جایگاه آن.
عقل فکر را نیکو می‌کند؛ پس هر کس عاقل‌تر باشد،
اعتماد بر رأی و
فکر او بیشتر است.
اصل عقل
فکر کردن است و
میوه آن
سلامتی از آفات
دنیا و
آخرت است.
صاحب عقل برای رسیدن به
حاجات و خواسته‌های خود با مردم با نرمی و مهربانی برخورد می‌کند.
هرگاه عقل به
کمال رسد، سخن گفتن کم می‌شود.
با عقل، می‌توان به عمق
حکمت دست یافت.
عقل زیاد سبب زیادی
حلم می‌شود.
میوه عقل و خرد، ثابت ماندن بر
حق در هر باب، و روی نتافتن از آن است.
میوه عقل و خرد هم‌نشینی با خوبان و نیکان است.
میوه عقل و خرد، مدارا کردن با مردم است.
میوه عقل و خرد، راست‌گویی است.
ادب و
اخلاق حسنه بدون همراهی عقل چندان سودی ندارد.
امام خمینی برای عقل آثار و کارکردهایی بر می‌شمارد از جمله:
۱- ابزار فهم: هنگامی‌که عقل به صورت ابزاری در فهم اشیاء، نقش ایفا می‌کند، این نقش را نمی‌توان انکار کرد حتی کسی که به زبان آن را انکار می‌کند در عمل ناگزیر از آن است؛ زیرا بدون تردید هیچ استدلال و استنادی به ظواهر کتاب و سنت بدون کمک گرفتن قوه عاقله سامان نمی‌یابد. چنان‌که امام خمینی از تحلیل بنای عقلا بر حجیت ظواهر و امکان فهم آنها به ذکر مقدماتی می‌پردازد که در اثبات برخی از آنها به دلالت عقلیه تمسک می‌کند.
۲- مُدرک شارع و شریعت: امام خمینی رسالت عقل را پذیرفته و تصریح می‌کند که امور جوانحی که در آنها عقد قلبی و اعتقاد مطلوب است؛ مانند اثبات وجود خداوند و
توحید، تنها عقل حاکم است
و از این عقل به عنوان رسول و حجت باطنی یاد می‌شود و بدون آن
هدایت پیامبران مؤثر نخواهد بود.
۳- عقل در مقام امتثال: عقل گاه در مرحله معلولات احکام شرعی قرار می‌گیرد و پس از اثبات حکمی از سوی کتاب و سنت نقش‌آفرینی می‌کند، از این عقل می‌توان به عنوان عقل پس از شرع، نام برد، یعنی حکم به اطاعت از آنچه که در شرع الزام به آن ثابت شده است. امام خمینی در موارد فراوانی از حکم عقل در مقام امتثال بهره گرفته است که بر اساس آن عقل به وجوب اطاعت و قبح مخالفت با اوامر الهی و به استحقاق
ثواب و عقاب حکم می‌کند از این رو تنها حاکم در مقام امتثال عقل است.
عاقل کسی است که هوا و هوس و دنیایش را با آخرت معامله نماید.
عاقل کسی است که از
گناهان بپرهیزد و از عیب‌ها، خوی‌ها و خصلت‌های بد پاک باشد.
عاقل کسی است که در
طاعت پروردگار، خواهش‌های خود را نافرمانی کند؛
یعنی هرگاه خواهش او در خلاف طاعت پروردگار باشد، از آن پیروی نکند و مشغول طاعت شود.
سخن گفتن عاقل با جاهل مانند سخن گفتن طبیب با فرد بیمار است؛
یعنی در درمان جهالتش می‌کوشد و او را به حال خود رها نمی‌کند و وفق
جهل او سخن نمی‌گوید.
خردمند کسی است که
زبان خود را از فحش و هرزه‌گویی، بلکه از هر سخن مباحی که ضرورت به بیانش نباشد، بسته دارد.
عاقل کسی است که هنگام خاموشی
فکر کند، و هرگاه گویا شود،
ذکر خدا کند، و هرگاه نگاه کند،
عبرت و پند گیرد.
عاقل کسی است که هر چیزی را در جای و جایگاه خودش قرار می‌دهد و از
عدالت تجاوز نمی‌کند و نادان برخلاف این است.
عاقل کسی است که هرگاه
علم و آگاهی به چیزی پیدا کند، به آن
عمل می‌کند و هرگاه عمل کند، آن عمل را از
اغراض صرف دنیوی خالص می‌گرداند و هرگاه عملش را خالص گرداند، از اختلاط زیاد با مردم ـ به‌ویژه با مردمان نااهل و بد ـ پرهیز می‌کند.
عاقل در کارهای عبادی خود تلاش و کوشش می‌کند و از
امید و آرزوهای دور و درازش می‌کاهد.
عاقل کسی است که هنگام
غضب و هنگام خواهش‌های نفسانی و هنگام
ترس از چیزی
مالک بر نفس خویش باشد و کنترل خود را از دست ندهد.
عاقل کسی است که تسلیم
قضا و تقدیر حق تعالی باشد، ولی کارهایش را از روی
تدبیر و دوراندیشی انجام دهد.
عاقل و خردمند کسی است که به مجرد ادب و فهمیدن خوب و بد، پند می‌گیرد و به خوبی‌ها
عمل کرده و از بدی‌ها دوری می‌گزیند، و مانند چارپایان برای پند گرفتن او نیاز به کتک نیست.
کار کردن از برای
معاد و طلب کردن توشه بسیار برای آن.
ضمیمه کردن رأی و اندیشه عقلا به اندیشه و رأی خود و ضمیمه کردن علم علما به
عمل خود؛
یعنی در اندیشه و تصمیم‌گیری‌ها خودرأیی نکند و برای آگاه شدن از درستی یا نادرستی عملش، از
علم علما کمک گیرد.
مقدم داشتن دفع هوا و هوس خود بر دفع هر دشمنی از دشمنان غیر نفسانی و غلبه بر آن پیش از این که بر دشمنان غیر نفسانی غلبه نماید.
•
پایگاه اسلام کوئست. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
