عض (مفردات‌نهج‌البلاغه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عَضّ (به فتح عین و تشدید ضاد) از
واژگان نهج البلاغه به معنای به دندان گرفتن است. این واژه دارای مشتقاتی است که در
نهج البلاغه به‌کار رفته است، مانند:
اِعْضاض (به کسر الف) یعنی کسی را واداشتن که دیگری را به
دندان گیرد و
عَضُوض (به فتح عین و ضم ضاد) به معنای شدید.
حضرت علی (علیه‌السلام) درباره آدم پشیمان و
نامه به
معاویة بن ابی‌سفیان و ... از این واژه استفاده نموده است.
عَضّ به معنای به دندان گرفتن آمده است. «عَضَّهُ عَضّاً أَمْسَكَهُ بِأَسْنَانِهِ»
(خائیدن و جویدن به دندان) و
اعضاض یعنی کسی را واداشتن که دیگری را به دندان گیرد و بخاید و
عَضُوض معنای شدید آمده است.
امام (صلوات‌الله‌علیه) درباره آدم پشیمان فرموده است:
«فَهُوَ يَعَضُّ يَدَهُ نَدَامَةً عَلَى مَا أَصْحَرَ لَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَمْرِهِ» «او دست خود را می‌خاید از روی پشیمانی بر آنچه در وقت
مرگ بر او آشکار شده است.»
(شرح‌های خطبه:
)
و آنگاه که به
محمد بن حنفیه در
بصره فرمان حمله می‌داد فرمود:
«تَزُولُ الجِبَالُ وَلاَ تَزُلْ! عَضَّ عَلَى نَاجِذِكَ، أَعِرِ اللهَ جُمجُمَتَكَ، تِدْ في الاَْرْضِ قَدَمَكَ» « اگر کوه‌ها از جای کنده شوند تو از جای خود حرکت مکن دندانت را بر هم فشار و کاسه سرت را به
خدا عاریت سپار، پایت را در زمین میخ‌کوب کن.»
(شرح‌های خطبه:
)
«اعضاض» یعنی کسی را واداشتن که دیگری را به دندان گیرد و بخاید. به معاویة بن ابی سفیان می‌نویسد:
«وَعِنْدِيَ السَّيْفُ الَّذِي أَعْضَضْتُهُ بِجَدِّكَ وَخَالِكَ وَأَخِيكَ فِي مَقَام وَاحِد» یعنی در نزد من است شمشیری که جدّت
عتبة بن ربیعه، و دائی‌ات ولید و برادرت حنظله را در «
بدر» با آن خایانیدم و کشتم.
(شرح‌های نامه:
)
در
حکمت ۱۸۶ فرموده است:
«لِلظَّالِمِ الْبَادِي غَداً بِكَفِّهِ عَضَّةٌ» « برای ظالمی که ابتدا به
ظلم کرده فردا پشیمانی و دندان گرفتن دست هست.»
(شرح‌های حکمت:
) اشاره است به آیه
یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ (و همان روزى كه ستمكار دستان خود را از شدّت
حسرت به دندان مى‌گزد.)
«عَضُوض» یعنی شدید،
در
حکمت ۴۵۸ فرموده است:
«يَأتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ عَضُوضٌ، يَعَضُّ الْمُوسِرُ فِيهِ عَلَى مَا فِي يَدَيْهِ وَلَمْ يُؤْمَرْ بِذلِكَ» «برای مردم زمان سختی می‌آید که آدم ثروتمند آنچه را که در دست دارد می‌فشارد و نگاه می‌دارد، حال آنکه به چنین کاری امر نشده است.»
(شرح‌های حکمت:
)
موارد زیادی از این ماده در
نهج البلاغه آمده است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، مفردات نهج البلاغه، برگرفته از مقاله «عض»، ج۲، ص۷۲۴.
