عرفان عملی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عرفان عملی، بخشی از
عرفان است که روابط و وظایف انسان را با خود، جهان و خدا بیان می‌کند. این بخش از
عرفان سیر و سلوک نامیده می‌شود، در عرفان عملی، حالات و مقامات انسان را در سیر به سوی حق از اولین منزل به نام «یقظه» تا وصول به حق که آخرین منزل است بیان می‌شود.
امام خمینی عرفان عملی را
ریاضت، سلوک و رفع
حجاب از وجه حقیقت و رؤیت ذلّ عبودیت می‌شمارد.
امام خمینی در مسئله سلوک عملی و تبیین روش سیر الی الله به سه مؤلفه توجه به
شریعت، توجه به
تهذیب اخلاق و ریاضت تأکید داشته است و آراء سلوکی ایشان بر دو محور
عشق و ریاضت بنا شده است. عشق در نظر امام خمینی، محرک انسان به‌سوی
کمال و ریاضت و مجاهدت ابزار چنین حرکتی است. بنای مباحث امام در مسئله عشق به طور خاص و در همه مسائل سلوکی به‌صورت عام بر
فطرت نهاده شده است.
در عرفان عملی امام خمینی مباحث مهم و کاملی نظیر سرّ ریاضت، نقش ریاضت در رفع تقییدات، خروج انسان از انانیت نفس و خرق
حجاب ظلمانی و نورانی، مورد توجه است. اساساً در آثار امام خمینی
مراحل سیر و سلوک، سیر سالک و
اسفار اربعه به‌صورت واضح بیان شده است. امام خمینی به سبب توجه عمیق به عرفان عملی در کتاب‌ها و آثار خود نظیر
آداب الصلوة،
سر الصلاة،
شرح چهل حدیث و
حدیث جنود عقل و جهل به مقامات سلوکی نظیر
توبه،
مجاهده، خلوت،
تقوا،
ورع و
زهد پرداخته است. توجه به اعمال و احوال قلبی در نگاه امام خمینی بسیار گسترده است.
در واقع اعمال و احوال مورد بحث در عرفان عملی، معطوف به درون و قلب سالک است. ورود این احوال از عالم بالا بر قلب سالک موجب می‌شود سالک اندک‌اندک بر اثر آمدن آن حالات در مراتب و مقامات ترقی و صعود کند و در نهایت به
فنا و بقاء بعد از فنا می‌رسد.
امام خمینی از جمله عارفانی است که ضمن حفظ جایگاه ویژه شریعت در تمام مراتب سلوک و مقام وصول،
عبادت را نقشه تجلیات و صور مشاهدت جمال محبوب می‌داند.
در عرفان عملی امام خمینی، سلوک بر مدار شریعت است و سیر و سلوک معنوی تنها طبق باید و نبایدهای الهی و وحیانی است زیرا در چنین عرفان عملی، اصالت از آن شریعت است.
درباره تعداد مقامات در مسیر سلوک، اتفاق نظری وجود ندارد و اصولاً در آغاز
تصوف، مقامات ثابت و محدود وجود نداشت و تعالیم هر طریقتی به شیخ آن باز می‌گشت و همین عامل باعث اختلاف طریقت‌های عرفانی شد. بعدها،
سهروردی چهار مقام اصلی
ایمان،
توجه،
زهد در دنیا و
عبادت خدا و نیز چهار مقام فرعی، کم گویی و کم خوری و کم خوابی و اعتزال از مردم را مطرح کرد. برخی دیگر ده مقام و عده‌ای ۱۷ مقام ذکر کردند.
خواجه نصیر الدین طوسی، شش باب اصلی را مطرح می‌کند و هر یک را به ۶ فصل تقسیم می‌کند که هر یک نام مقامی است به جز باب آخر که فناست و آن را قابل تکثیر نمی‌داند. در واقع وی ۳۱ مقام را بیان کرده است.
مهمترین اثر در عرفان عملی، منازل اسایرین
خواجه عبدالله انصاری است که ۱۰ مرحله اصلی دارد و هر یک از آنها نیز به ۱۰ مرحله تقسیم می‌شوند. ده باب اصلی عبارتند از: بدایت‌ها، ابواب، معاملات، اخلاق،اصول، وادی‌ها، احوال، ولایات، حقایق، نهایات، و آخرین مقام از آخرین مرحله را توحید می‌داند که هدف عارف است.
چنان که گفته‌اند موضوع
علم اخلاق، نفس انسان از حیث اتصاف به صفات مختلف و ملکات مذموم و ممدوح می‌باشد و مسائل آن نیز شامل همان صفات و ملکات و تبیین حقایق و روابط آن صفات و انشعاب برخی از برخی دیگر و علل حصول ملکات و یا چگونگی زوال آن صفات می‌باشد.
در حالی که موضوع عرفان عملی و مسائل آن حیطه دیگری دارد و به بحث از روابط انسان با خود، جهان و خدا می‌پردازد و فقط سیستم‌های اخلاقی مذهبی روابط انسان با خدا را در نظر قرار می‌دهند و سایر
مکاتب اخلاقی چنین نیستند. ثانیاً
اخلاق، ساکن است در حالی که
عرفان نوعی حرکت و پویایی است و نقطه آغاز و پایان دارد. و صراطی وجود دارد که باید پیموده شود و طی هر منزلی بدون طی منزل قبلی ناممکن است ولی در اخلاق نیازی به این که ترتیبی در اتصاف به
فضایل اخلاقی باشد نیست. و بالاخره عناصر روحی اخلاقی محدود به معانی و مفاهیمی هستند که غالباً شناخته شده‌اند ولی عناصر روحی عرفانی بسیار گسترده‌تر و وسیع‌تر است که در خلال مجاهدات حاصل می‌شود و مردم از این احوال بی‌خبرند.
•
سایت اندیشه قم • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
