عجائب القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عجائب القرآن(گنجينه بهارستان، علوم قرآنى و روايى- ۳) اثر
ابن جوزی می باشد که مجموعه ای از
وقف و ابتدا، رسم الخط، شمارش
آیات ، تجزی قرآن و
سوره‌های مکی و
مدنی می باشد.
این اثر سومین دفتر از مجموعه
علوم قرآنی و روایی گنجینه بهارستان و شامل یازده رساله در علوم قرآنی (مجموعه وقف و ابتدا، رسم الخط، شمارش آیات، تجزی قرآن و
سوره
های مکی و مدنی) با عناوین زیر است که با کوشش سید حسین مرعشی آماده شده است. ۱. عجائب القرآن: ابن جوزی ۲. مختصر ما رسم فی المصحف الکریم: اسماعیل بن ظاهر عقیلی مصری ۳. ارجوزه فی
السور المکیه و المدنیه: محمد بن ایوب تاذفی ۴. رموز مصاحف: عثمان بن محمد شاه غزنوی ۵. منهل العطشان فی رسم احرف القرآن: طاهربن عرب اصفهانی ۶. الوقوف و الفوائد: حسین بن محمد ۷. رساله فی کتابه المصحف: مؤلفی ناشناخته ۸. ترجمه و شرح قصیده ی عقلیه اتراب القصائد: مؤلفی ناشناخته ۹. ارجوزه فی معرفه الوقوف: محمدبن عبدالحمید حکیم زاده ۱۰. معرفه المقارئ: مؤلفی ناشناخته ۱۱. رساله فی عد الآی و
السور المکیه و المدنیه: مؤلفی ناشناخته.
وجود نکات مبهم زیادی در علوم قرآن به ویژه سیر و تاریخ آن و حلقه
های مفقوده‌ای که برای پیوستن آنها باید مطالعات فراوای صورت پذیرد، مؤلف را بر آن داشته تا به بررسی یکی از این موضوعات یعنی فنون کتابت و
قرائت قرآن کریم و سیر تحولی آن بپردازد. وی برای پاسخ گفتن به سئوالات مهم در این زمینه، رجوع به میراث برجای مانده بر پیشینیان را لازم می‌داند که در کتابخانه
مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شوند. با توجه به کثرت دست نوشته
های موجود از نظر موضوع به دو دسته تقسیم شده‌اند. مجموعه دوم شامل ۱۱ رساله است. مؤلف در معرفی این مجموعه، به شرح حال مختصری از نویسندگان رسایل و آثارشان و نکاتی پیرامون کتاب پرداخته‌اند.
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و در پایان تصویری از نسخه
های خطی، کسان، چاپها، کتابها و کتابنامه آمده و در پاورقی آیات،
روایات و مصادر
رسائل و کتاب اشاره شده است. در ادامه مقاله به بررسی مجموعه یازده رساله می‌پردازیم.
«عجائب القرآن» به
زبان عربی ، نگاشته ابوالفرج عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (درگذشت ۵۹۷ ه-. ق) که با تصحیح کریم دولتی در مجموعه ی رسائل ذکر شده است. ساختار و گزارش محتوا در مقدمه مصحح شرح حال ابن جوزی و آثار او ذکر شده است. رساله ی حاضر حاوی برخی مباحث علوم قرآنی است که عبارتند از؛ ۱.
سوره‌هایی که بنابر عدد
کوفی آیات قرآن، دارای تعداد آیات یکسان هستند. ۲. اشاره به تعداد
سوره
های مکی و مدنی ۳. تعداد
سور، آیات، کلمات، حروف و نقطه
های قرآن ۴. تقسیمات قرآن (به نصف، ثلث و ربع) ۵. شماره ی آیات بنابر شمارش کوفی،
مدنی اول، مدنی دوم،
بصری ،
شامی ، و ذکر موارد خاص هر یک و برخی از مشترکات آنها. هرکدام از این پنج موضوع در یک «باب» مورد اشاره قرار گرفته‌اند. تعدادی از آنها دارای فصول متعددی نیز می‌باشند.
یکی از ویژگیهای رساله، باب اول و آخر آن است، مؤلف در باب اول، از زاویه‌ای متفاوت با اکثر کتب علوم قرآنی، به مسئله شمارش آیات پرداخته است. این زاویه عبارت است از توجه به این نکته که هر
سوره آیا مشابهی از نظر تعداد آیات در قرآن دارد یا خیر؟ و اگر پاسخ مثبت است
نام سوره یا
سوره‌ای که تعداد آیاتش با آن یکسان است ذکر شده است. هم چنین باب آخر نیز نگاهی متفاوت به شمارش آیات دارد. این نگاه به آیات قرآن از این حیث که: اولا هر یک از شمارش
های یاد شده به طور خاص، کدام آیات را در بر دارد؛ ثانیا موارد مشترک بین دو یا سه شیوه کدام است حائز اهمیت می‌باشد. البته در این باب، از شمارش مکی آیات هیچ سخنی به میان نیامده است و شمارش کوفی مهمترین محور مطالب این باب محسوب میشود. مؤلف خود در آغاز به این نکته اشاره می‌کند که در زمان او (قرن ششم) شمارش کوفی رایج بوده است. با بررسی به عمل آمده مشخص شد این اثر منحصر به فرد است و تاکنون در فهرست آثار ابن جوزی کتابی به این
نام ذکر نشده است. وضعیت رساله نسخه مورد استفاده، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی است و به خط خوانای نسخ در نیمه دوم سده ی دوازدهم هجری کتابت گردیده است. با توجه به اغلاط متعدد (به ویژه در ذکر اعداد) و افتادگی‌ها و ناخوانی
های نسخه ی خطی مذکور، تصحح، تنقیح و بازخوانی متن را با استفاده از کتاب «
فنون الافنان فی عیون علوم القرآن » از دیگر آثار مؤلف صورت گرفته است.
«مختصر ما رسم فی المصحف الکریم» به زبان عربی، نگاشته اسماعیل بن ظاهر
عقیلی مصری (۵۵۴- ۶۲۳ ه-. ق) که با تصحیح کریم دولتی در مجموعه رسائل آورده شده است. ساختار در مقدمه مصحح به شرح حال مؤلف اشاره شده است. رساله ی حاضر در رسم الخط قرآن است. ابن جزری درباره آن و مؤلفش می‌گوید: «امام محقق من ائمه الفن، له کتاب فی الرسم من احسن ما الف فی ذلک». این رساله، شامل چهار بخش است. در بخش نخست به مواردی که در کل قرآن به شکل خاصی کتابت میشود، اشاره شده است. در بخش دوم که بیشتر حجم آن را در بر گرفته، شیوه ی نگارش کلمات در قرآن کریم به ترتیب
سوره
های قرآن کریم ذکر شده است. در این قسمت به برخی
سوره‌ها اشاره نشده است. در بخش سوم نیز به اختلاف موجود بین مصاحف اهل
شام و
مکه و
مدینه و
کوفه و
بصره پرداخته شده است. مؤلف در این بخش به این نکته اشاره می‌کند که اختلاف قرائات متاثر از رسم الخط نبوده و همینطور اختلاف رسم الخط متاثر از قرائات مختلف نمی‌باشد. اینان قرائات را مشافهه از
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم گرفته‌اند و
خداوند هیچ زمانی را از متصدیان به امر کتابت قرآن خالی نکرده است. نقطه گذاری قرآن توسط
ابی الاسود دؤلی شروع شده و مشهور است که
خلیل و علمای بعد او، حرکات و سایر علامات را وضع کرده‌اند و اصل ضبط حرکات به خاطر واضح شدن کلمات و راحتی تعلیم حالات تلفظ بوده است. وی درادامه به حالات شکل گیری حرکاتی مثل ضمه، سکون و... پرداخته و در خاتمه به تعدادی از قواعد تجویدی که از ترکیب و توالی حرکات و... ایجاد میشود اشاره شده است. این رساله جزء آخرین مصنفاتی است که به ذکر نقط مصاحف پرداخته است. وضعیت رساله بازخوانی این رساله براساس مجموعه ی کتابخانه مجلس شورای اسلامی صورت گرفته است. یک نسخه ی دیگر از این رساله در دار الکتب المصریه موجود است.
«ارجوزة فی
السور المکیة و المدنیة»، رساله ی حاضر
نام خاصی ندارد.
نام ناظم این ارجوزه محمدبن ایوب بن عبد القاهر تاذفی حلبی حنفی، از علمای سده ی هفتم و اوایل سده ی هشتم هجری است. این ارجوزه ۴۲ بیتی درباره مکی و مدنی بودن
سوره‌های قرآن کریم سروده شده است. البته در این ارجوزه به موارد و
آیات استثنایی هر
سوره اشاره نشده و بخش اعظم آن ملاک قرار گرفته است. در مقدمه مصحح مسائلی راجع به مکی و مدنی
سوره‌ها آمده است. در تعریف آیات و
سور مکی و مدنی، تعاریف مختلفی مطرح شده که وی مهمترین آنها را ذکر می‌کنند: ۱. تقسیم بندی زمانی ۲. تقسیم بندی مکانی ۳. تقسیم بندی براساس مخاطب. از میان سه تعریف فوق، اولین مورد جامع ترین، مشهورترین و کامل‌ترین است و در پایان اشاره می‌کند که برای تشخیص مکی یا مدنی بودن
سور قرآن راه
های زیر وجود دارد. ۱. وجود روایات صحیح و موثق دال بر زمان، مکان یا موضوع نزول
سوره ۲. وجود ملاکهای عمومی یا غالب صحیح در
سور مکی و مدنی ۳. سیاق آیات و مطالب موجود در
سوره که دقیق‌ترین و مطمئن‌ترین راه است. وضعیت رساله نسخه مورد استفاده در تنقیح و بازخوانی این رساله، دست نویس موجود در مجموع شماره ۴۰۵۴ کتابخانه مجلس شورای اسلامی است.
«
رموز المصاحف » نگاشته عثمان بن
محمد شاه غزنوی هروی (از دانشوران بین سده ی ۷، ۹ ه-. ق) به
زبان فارسی است. ساختار رسال حاضر، مختصری است در بیان بیست رمز و علامت که توسط کاتبان مصاحف مورد استفاده قرار می‌گیرد. به گفته کاتب که گویا از شاگردان نویسنده بوده است، این رساله از محمد شاه غزنوی است. غزنوی در پایان رساله به شخصی به
نام ظهیرالدین قنوجی اشاره کرده است. درباره ی این شخص نیز در کتب تراجم، مطلبی ذکر نشده است. این کتاب بیانگر رموزی است که برای وقف و وصل در مصحفها وضع شده و بیان مراتب و احکام متعلق به آنهاست. گزارش محتوا نگارنده معتقدند رموزی که در
مصاحف از برای وقف و وصل و بیان عواشر و خوامس و آیات اختلافی وضع کرده‌اند بیست مورد است. برخی از آنها را سجاوندی وضع کرده و مراتب و دلیلی آنها را بیان کرده و در برخی دیگر موضعشان و دلیل وفقشان را بیان کرده، اما رمزی ننهاده است و متاخرین نیز رمزی برای آنها قرار نداده‌اند. و شش رمز دیگر برای عواشر و خوامس و آیات دیگر وضع شده است. اما آن رموز که سجاوندی وضع کرده و مراتب آنها را بیان کرده شش مورد است: «لا، م، ط، ج، ز، ص» پس از آن رموزی را که متاخرین در مصحفها وضع کرده‌اند را متذکر و در خاتمه رموز ششگانه عواشر و خوامس و بیان آیات اختلافی وضع شده‌اند را برمی شمارد.
«منهل العطشان فی رسم احرف القرآن» به زبان فارسی نگاشته طاهربن عرب بن ابراهیم بن احمد اصفهانی است، مؤلف در انگیزه تالیفش چنین می‌نویسد: با مرور ایام با مطالعه نسخه
های مصاحف دریافتم که خلطهای بسیاری در رسم اعراب و تعیین آیات و تعداد آنها، مطلع آیات و انتهای آنها، اخماس و اعشارشان وجود دارد. در بعضی از آنها آثار تصرفات دیده میشود که گاهی مستلزم اختلاف در معنا میشود، وجود این مسائل مهم باعث شد که در صدد تصحیح و تدوین
قرآن یافتم. ساختار در مقدمه مصحح شرح حالی از مؤلف، آثار او و نکاتی پیرامون رساله حاضر آمده است و به نسخه مورد استفاده و شیوه تصحیح آن اشاره شده است.
طاهر اصفهانی پس از مقدمه و ذکر دلائل کتابت این رساله، به بیان رسم کلمات قرآن می‌پردازد. این بخش مهمترین و بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده است. در بخش خاتمه، که دارای دو فصل است. وی نخست به برخی دقائق در ضبط و علامتگذاری کلمات قرآن اشاره می‌کند و سپس به بحث پیرامون معنی لحن در قرآن کریم می‌پردازد. گزارش محتوا نگارنده پس از نیم نگاهی در تاریخچه ی قرآن از صدر
اسلام در بخش اول به ذکر موارد اتفاقی همه مصحفها یا بعضی از آنها از اول تا دوران معاصرش می‌پردازد. ایشان با تبعیت از
ابوالقاسم شاطبی در کتاب «
اتراب القصائد » فروع را بر
اصول مقدم کرده است. مؤلف هم ابتدا اختلاف در مسائل فرعی یعنی کلماتی که تحت ضابطه ی داخل نمی‌شوند را ذکر می‌کند. این بخش، قسمت اعظم کتاب را تشکیل می‌دهد وی معتقد است: قرائت رایج در
افغانستان آن روز و بلکه معظم ممالک
عجم ،
قرائت عاصم به هر دو روایتش بوده است، ضبط رایج در افغانستان آن روز مانند ضبط
هندی ، که امروزه در منطقه
شبه قاره ی هند رایج می‌باشد بوده است، در این شیوه بر روی مصوتهای بلند (حروف مد) علامت سکون قرار می‌دهند. طاهر با این شیوه به سختی مخالفت می‌کند. وی در خاتمه فصل اول، به برخی ظرائف درضبط کلمات مصحف اشاره می‌کند. از جمله آنکه
حروف مد را علامت سکون ننهند، و اشکال فتحه و کسره را از حروف خود دور نیاندازند و اگر دو حرف مثلین یا متجانسین به هم رسند و اول ساکن باشد، حرف اول را از علامت سکون عاری داردند و شده‌ای بر سر حرف دوم نهند و در منون منصوب، علامت نصب را بر سر الف نهند نه حرفی که پیش از وی است و.... وضعیت رساله در تنقیح و بازخوانی این اثر از تنها نسخه موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی استفاده و به منظور استفاده بیشتر پژوهشگران به ذکر آدرس آیات به قرائات مختلف آنها شاره شده است.
«
الوقوف و الفوائد » به زبان فارسی نگاشته حسین بن محمد (احتمالا از دانشوران سد نهم هجری است). با توجه به بخشی از رساله به نظر می‌آید
نام رساله «کنز اللطائف فی ما یحتاج الیه تصحیح المصاحف» باشد. ولی در مشخصات نسخه، که در پایان رساله توسط کاتب به رشته ی تحریر در آمده،
نام کتاب الوقوف و الفوائد ذکر شده است. ساختار و گزارش محتوا ایشان پس از بیان معنای اصطلاحی و لغوی
آیه ، آنرا منطوق احادیث شریف دانسته و جماعتهایی را که در عدد آیات اختلاف نموده‌اند را به کوفی، مکی، مدنی اول و آخر، شامی و بصری تقسیم می‌نماید و سپس به موضوع اصلی یعنی شمارش تعداد و آیات
سوره‌ها، فواصل، اختلاف قرائات در آیات، با اعتماد به اقسام اقوال مذکور می‌پردازد. ایشان تک تک
سوره‌ها را بررسی و در خاتمه متذکر می‌شوند که از عبارت شیخ علم الدین سخاوی در کتاب «
جمال القراء و کمال الاقراء » چنین بر می‌آید که وی اهتمام خاصی به این فن داشته است. او آیات را شمارش کرده که به عدد کوفی ۶۲۳۶ آیه، به عدد مدنی آخر ۲۱۴، مدنی اول ۲۱۷، بصری ۲۰۴ و به شامی ۲۰۷ آیه می‌باشد. مجموع حروف قرآن ۱۳۲۱ حرف و تعداد کلماتش هفتاد هزار می‌باشد.
«رساله فی کتابه المصحف» به زبان عربی، مجموعه ی نسبتا کاملی از علوم مرتبط با کتاب قرآن کریم است. مؤلف از ابن جزری به عنوان شیخ خود
نام می‌برد. بنابراین می‌توان نگارنده این رساله را که مولفی ناشناس است از دانشوران سده ی نهم هجری به شمار آورد. ساختار و گزارش محتوا در بیان مواضع وقف، علاوه بر نظریات علمای متقدم، به نظرات اساتیدی چون
سجاوندی و
قوام الدین فقیه و ابن جزری نیز اشاره شده است. نگارنده از مصحف ابن جزری به عنوان یکی از منابع خود در وقف و تجزیه یاد می‌کند. از آنجا که صاحب اثر در تعیین مواضع و رموز وقف از چندین ماخذ بهره جسته است، در مواردی از ۲ یا ۳
علامت وقف برای یک موضع وقف استفاده کرده است. برخی از این علائم، مانند «مص و ف» برای مصحح مفهوم نبوده است. در این رساله به مواضع
وقف النبی ، وقف جبرئیل، وقف منزل و وقف غفران اشاره شده است. از جمله موارد مهم در این مجموعه آن است که قرائات کلمات در آن بر اساس روایت شیعه و حفص از قرائت عاصم بیان شده که نشان می‌دهد که در این دوره، این دو روایت به ویژه روایت شیعه در
ایران رایج بوده است. موارد رسم الخطی که در رساله به آن اشاره شده، تنها شامل قطع و وصل کلمات و موارد تانیث کشیده در قرآن است. از آنجا که مؤلف یا کاتب در حاشیه متن اصلی، چندین بار از کتابی به
نام خلاصه الوقوف- احتمالا اثر سجاوندی است-
نام برده است مالک این نسخه در ابتدای آن، این اثر را با
نام خلاصه الوقوف نوشته ابن مهران
نیشابوری (متوفی ۳۸۱ ه-. ق) معرفی کرده است. ولی همانطور که گفته شد، ذکر اشخاصی چون ابن جزری این نظر را رد می‌کند. در فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلای نیز این رساله با همین
نام ثبت شده است. مؤلف در این کتاب پیرامون تعداد آیات و حروف
سور قرآنی، رکوعات، وقفهای لازم و مواضع اتفاقی و اختلافی روایات در قرائت کلمات،
سوره مکی یا مدنی بود نشان، نکاتی را ضمن ترتیب سی جزء قرآن مطرح می‌کنند. وضعیت رساله بازخوانی رساله حاضر براساس نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی صورت گرفته است. این رساله در سال ۱۱۰۹ ه-. ق توسط شمس الدین عبد الغفار گشایش کتابت شده است.
«ترجمه و شرح قصیده ی عقلیةاتراب القصائد فی اسنی المقاصد» نگاشته مولفی ناشناخته (مقارن سد نهم ه-. ق) و تصحیح سید حسین مرعشی است. ساختار مصحح در مقدمه، شرح حالی از شاطبی ایراده کرده و پس از برشمردن آثار وی، درباره قصیده ی عقلیه الاتراب می‌نویسد: این قصیده که اثر شاطبی است از مهمترین منابع رسم الخط قرآن کریم به شمار می‌آید. شاطبی در این منظومه کتاب «المقنع فی معرفه مرسوم خط المصاحف» نوشته ی ابوعمرو دانی را به نظم در آورده است. گزارش محتوا پس از بیان موارد نوشتاری و محذوفات حروف قرآنی به ترتیب
سوره‌ها از
بقره تا
اعراف ، از اعراف تا
مریم ، از مریم تا
صاد تا آخر قرآن، در باب بعدی مواردی را که با قیاس بر کلمات همانندشان، حروفی از آنها حذف میشود ذکر میشود و در باب زیادات به مواردی که یاء حذف میشود جاهایی که یاء به آنها اضافه میشود، اشاره و در ادامه رسم الخطهای بعضی از حروف را در باب مقطوع و موصول متذکر و در خاتمه اسمهای اضافه شده به اسماء ظاهر و مفردات در آیات قرآنی بررسی میشود. وضعیت رساله از این رسال منظوم، نسخه
های متعددی در کتابخانه
های جهان موجود است که چهار نسخه آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است. در تصحیح متن عربی قصیده از چاپها و شروح عربی آن استفاده شده است.
«ارجوزه فی معرفة الوقوف» به
زبان عربی سروده ی محمدبن عبدالحمید معروف به حکیم زاده (از دانشوران سده ی یازدهم هجری) و تصحیح عبدالرسول عبائی است. ساختار و گزارش محتوا مصحح در مقدمه پس از شرح حال و آثار ناظم چنین می‌نویسد: وی دارای بدیعیه دیگری است به
نام اللمعةالمحمدیه فی مدح سید البریه. ایشان شرحی مفصل در ۳۳۸ صفحه بر این بدیعیه به رشته تحریر در آورده است. حکیم زاده استاد قرائت شمس الدین کاظمی و معاصر ابوالفیضی بوده است. وی در این قصیده ۴۳ بیتی به دسته بندی وقف
های قرآن توسط شیخ سجاوندی و مواضع آن اشاره کرده است. وضعیت رساله نسخه مورد استفاده در تنقیح و بازخوانی این رساله، دست نویس موجود در مجموعه کتابخانه
مجلس شورای اسلامی است.
«
معرفة المقاری » نگاشته مؤلفی ناشناخته و تصحیح محمدرضا شهیدی پور به زبان عربی است. ساختار و گزارش محتوا در رساله ی حاضر، کل
قرآن کریم به سی جزء و سی حزب (نیم جزء) و هر جزء به هشت مقرا و چهار ثمن و دو ربع تقسیم شده است. «مقرا» مکانی است که قرائت از آنجا شروع یا به آنجا ختم میشود. معمولا در کتب علوم قرآنی کمتر با این اصطلاح برخورد می‌کنیم. تنها اثری که در این زمینه یافت شده «تحفة القارئ بجمع المقارئ» نوشته ابوعبدالرحمن هاشم بن عبدالغفور حارثی (متوفی ۱۱۷۴ ه-. ق) از علمای شبه قاره هند است. وی کل مقارئ قرآن کریم را به ۴۸۰ مقرا تقسیم کرده است. تقسیم بندی قرآن از زمان پیامبر آغاز گردیده و تاکنون مراحل مختلفی را پشت سر نهاده است. مؤلف رساله ی حاضر، مشخص نیست، اما از آنجا که آیات موجود در آن به قرائات نافع مدنی کتابت شده می‌توان گفت مؤلف اهل
اندلس یا
مغرب بوده است، علاوه بر اینکه تقسیم قرآن کریم به ثمن و ربع از قدیم در این مناطق متداول بوده است. وضعیت رساله بازخوانی این رساله از روی نسخ دستنویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی صورت گرفته است.
«رسالة فی عد الآی و
السور المکیةو المدنیة» نگاشته مؤلفی ناشناخته و تصحیح کریم دولتی است. ساختار با توجه به نثر ضعیف
عربی آن می‌توان گفت که یا نویسنده سواد عربی دانی خوبی نداشته، و یا کاتب عربی نمی‌دانسته و در کتابت دچار تصحیفاتی شده است. این رساله شامل موضوعات زیر است: ۱. بیان
نام یا
نام
های سوره
های قرآن ۲. ذکر مکی یا مدنی بودن
سوره‌ها، و آیات استثناء شده از آن ۳. بیان تعداد
آیات هر
سوره ۴. ذکر اختلاف در شمارش آیات ۵. اشاره به تعداد حروف، کلمات و رکوعات هر
سوره و شمارش آیات از جمله مباحث علوم قرآنی است که قدمت آن به زمان نزول آیات قرآن و قرائت آن توسط
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بر می‌گردد. یکی از مسائل مهم در زمینه شمارش آیات آن است که به جهت وقف پیامبر در میان یا انتهای آیات، تفاوت‌هایی در نقل شمارش آیات قرآن وجود دارد و همین امر باعث شده تا شش شیوه ی مشهور در شمارش آیات به وجود آید که عبارتند از: شمارش
کوفی ،
مدنی اول، مدنی اخیر، مکی،
بصری و
شامی . وضعیت رساله در تنقیح و بازخوانی این اثر عمدتا از کتاب فنون الافنان فی عیون علوم القرآن اثر ابن جوزی استفاده گردیده و اکثر اغلاط و افتادگی
های این نسخه درباره ی ذکر شمارش آیات است.
نرم افزار مشکات الانوار،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
