• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالله بن محمد تونسی‌تجانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تِجانی، عبداللّه بن محمدبن احمد تونسی، جغرافی نویس و ادیب تونسی در عهد حفصیان در قرن هفتم و هشتم می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - نام‌های دیگر تجانی
۲ - قبیله و خاندان تجانی
۳ - میلاد نجانی
۴ - تحصیلات نجانی
۵ - فعالیت‌های تجانی
       ۵.۱ - کاتب دیوان انشا و مباشر پدر
       ۵.۲ - از ندیمان محمد دوم الواثق باللّه
       ۵.۳ - همنشین امیر لحیانی
       ۵.۴ - صاحب دیوان رسایل
۶ - وفات نجانی
۷ - آثار تجانی
       ۷.۱ - منابع مورد استفاده تجانی در رحله
       ۷.۲ - منبع بودن رحله تجانی برای کتاب‌های دیگر
       ۷.۳ - ترجمه رحله به زبان‌های مختلف
۸ - فهرست منابع
۹ - پانویس
۱۰ - منبع


او را محمدبن احمدبن ابراهیم و محمدبن عبداللّه بن ابراهیم نیز نامیده‌اند. ناشر کتاب تحفة العروس او را ابوعبداللّه محمدبن احمد تجانی نامیده و گمان کرده که او همان احمد تجانی، پیشوای طریقه تجانیه، است.
[۱] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صمو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۲] ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.



تجانی به قبیله تِجان، از قبایل مراکش، منسوب است. جدّ اعلای او، ابوالقاسم تجانی، در سال ۵۵۵ در فتح تونس شرکت کرد و در آن‌جا ماندگار شد و در دیوان رسایل موحدون به کتابت پرداخت. ابوالقاسم تجانی و نوادگانش اهل علم و ادب بودند و در دربار تونس موقعیت‌های ممتازی به دست آوردند.
[۳] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صیج ـ یو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.



تجانی بین سال‌های ۶۷۰ـ۶۷۵ در تونس به دنیا آمد.


در کودکی نزد پدرش به فراگیری حدیث، فقه، تاریخ و ادب پرداخت.
[۴] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صکه ـ کو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
در نوجوانی تفسیر و حدیث و علوم دینی را نزد شیوخ مشهور زمان خود فراگرفت.
[۵] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صکه ـ کو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.




۵.۱ - کاتب دیوان انشا و مباشر پدر


سپس نجانی کاتب دیوان انشا و مباشر پدرش شد. همچنین به محافل ادبی راه یافت و در ادب و شعر سرآمد گردید.
[۶] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صکه، لا، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.


۵.۲ - از ندیمان محمد دوم الواثق باللّه


تجانی از ندیمان محمد دوم الواثق باللّه، مشهور به ابی عَصِیدْه، سلطانِ حَفْصی بود.

۵.۳ - همنشین امیر لحیانی


پس از نمایان شدن ذوق و استعدادش، از همنشینان امیرابویحیی زکریابن احمد مشهور به لحیانی شد. در سال ۷۰۶ همراه امیر لحیانی راهی سفر حج شد، اما در میانه راه به علت بیماری یا به دلیل سیاسی از امیر جدا شد و درسال ۷۰۸ به تونس بازگشت
[۷] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صلا ـ لب، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۸] روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۷، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
[۹] ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۲، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
و در دیوان رسایل به خدمت خود ادامه داد.

۵.۴ - صاحب دیوان رسایل


پس از آن‌که امیر لحیانی به حکومت رسید، تجانی از ارکان حکومت شد و اعتبار بسیار یافت و در سال ۷۱۱ صاحب دیوان رسایل شد.


ظاهراً او در دوره اغتشاشات تونس درگذشته است، زیرا پس از سال ۷۱۷ از او نشانی در دست نیست، حسن حُسنی عبدالوهاب قول کسانی را که مرگ او را در سال۷۲۱ ذکر کرده‌اند نامعتبر می‌داند.
[۱۰] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، ج۱، صلب، لو، پانویس ۱، تونس ۱۹۸۱.



آثار تجانی اینهاست:
اداءاللازم فی شرح مقصوره حازم که آن را در سال ۶۹۹ در شرح قصیدة حازم قرطاجنی در مدح خلیفه المستنصر باللّه بن ابی زکریا، سلطان حفصی، تألیف کرد (مفقود)؛
الوفاءببیان فوائد الشفاء (خطی)؛
الدرالنظیم فی الادب و التراجم در احوال ادبا و شعرا و رجال حفصی (مفقود)؛
تقیید علی صحیح مسلم (مفقود)؛
تقیید علی المسند الصحیح للبخاری (مفقود)؛
نفحات النَسرین فی مخاطبة ابن شَبرین که مجموعه‌ای ادبی است (مفقود)؛
علامة الکرامة فی کرامة العلامة (مفقود)؛
تحفة العروس و نزهة النفوس که مجموعه‌ای ادبی در ۲۵ باب، در باره همنشینی با زنان و اخلاق و رفتار آنان است و به فرانسه نیز ترجمه شده است
[۱۱] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صلط ـ مد، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
و رحله که مشهورترین کتاب اوست.

۷.۱ - منابع مورد استفاده تجانی در رحله


او در رحله علاوه بر ذکر مشاهدات خود از شمال افریقا، از کتاب‌های معتبری نیز استفاده کرده است، از جمله :
الانموذج ابن رَشیق و الحاصل حسین الارموی و انساب قریش ابی عبداللّه الزبیربن ابی بکر .
[۱۲] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۷، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۱۳] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۱۱، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۱۴] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۳۳، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۱۵] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۲۶۴، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۱۶] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.

در این کتاب جغرافیای طبیعی و انسانی شمال افریقا بدقت بررسی شده است و درباره وقایع و بناهای تاریخی شهرها، خصوصیات نظامی، وجه تسمیه شهرها، طول مسافت مناطق مختلف، محصولات کشاورزی، رجال و ادبا و شاعران آن نواحی توضیحاتی آمده است.
[۱۷] عبداللّه بن محمد تجانی، ج۱، ص۵ ـ۱۱، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۱۸] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۱۵ـ ۱۸، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۱۹] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۲۱ـ۲۴، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۲۰] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۲۶، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۲۱] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صمح، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
رحله علاوه بر جنبه تاریخی و جغرافیایی، جنبه ادبی نیز دارد.
استفاده مناسب مؤلف از شعر و رعایت اصول ادبی، توانایی او را در ادبیات عربی نشان می‌دهد.
[۲۲] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۴۴ـ۵۲، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
[۲۳] ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۱، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.


۷.۲ - منبع بودن رحله تجانی برای کتاب‌های دیگر


ابن خلدون در کتاب خود، العبر فی دیوان المبتداء و الخبر، در بخش شمال افریقا از رحله تجانی به عنوان منبع اصلی استفاده کرده است.
[۲۴] ابن خلدون، العبر فی دیوان المبتداء و الخبر، ج۶، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
[۲۵] ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۱، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۲۶] روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۷، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
بخش‌هایی از رحله در کتاب‌های ابوالبقاء خالدبن عیسی بَلوی (متوفی ۷۳۹) و ابن رُشَید ــ که معاصر تجانی بوده‌اند ــ نقل شده است.
[۲۷] روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۸، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
این کتاب همچنین از منابع مهم برونشویگ در تألیف تاریخ افریقیه فی العهدالحفصی بوده است.
[۲۸] روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۸، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.


۷.۳ - ترجمه رحله به زبان‌های مختلف


روسو، مستشرق فرانسوی، گزیده‌ای از رحله را در ۱۲۶۸ـ ۱۲۶۹/۱۸۵۲ـ۱۸۵۳ به فرانسوی ترجمه کرد. میکله آماری، مورخ ایتالیایی، در ۱۲۷۳ـ۱۲۷۴/۱۸۵۷ در مأخذشناسی اجتماعی عرب گزیده بلندی از آن را به ایتالیایی ترجمه و چاپ کرد.
بل، اسلام شناس فرانسوی، نیز ترجمه کوتاهی از آن را به فرانسوی در سال ۱۳۲۱/۱۹۰۳ به چاپ رساند.
[۲۹] د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
حسن حُسنی عبدالوهاب رحله را با مقدمه‌ای جامع
[۳۰] عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صز ـ تج، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
در ۱۳۷۷ در تونس به چاپ رساند.


(۱) ابن خلدون، العبر فی دیوان المبتداء و الخبر.
(۲) روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، نقله الی العربیه حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
(۳) عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
(۴) ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۵) EI ۲ , sv " A l-Tid ¢j ¢a ¦n ¦â " (by M Plessner and Ta «âeb E l Achهche).

 
۱. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صمو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۲. ↑ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۳. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صیج ـ یو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۴. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صکه ـ کو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۵. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صکه ـ کو، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۶. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صکه، لا، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۷. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صلا ـ لب، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۸. ↑ روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۷، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
۹. ↑ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۲، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۰. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، ج۱، صلب، لو، پانویس ۱، تونس ۱۹۸۱.
۱۱. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صلط ـ مد، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۲. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۷، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۳. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۱۱، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۴. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۳۳، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۵. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۲۶۴، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۶. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۷. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، ج۱، ص۵ ـ۱۱، رحلة التّجانی، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۸. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۱۵ـ ۱۸، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۱۹. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۲۱ـ۲۴، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۲۰. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۲۶، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۲۱. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صمح، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۲۲. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، ص۴۴ـ۵۲، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.
۲۳. ↑ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۱، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۲۴. ↑ ابن خلدون، العبر فی دیوان المبتداء و الخبر، ج۶، ص۱۱۲ـ۱۱۳.
۲۵. ↑ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ الادب الجغرافی فی العربی، ج۱، ص۴۱۱، نقله عن الروسیة صلاح الدین عثمان هاشم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۲۶. ↑ روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۷، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
۲۷. ↑ روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۸، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
۲۸. ↑ روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، ج۲، ص۴۱۸، نقله الی العربیة حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
۲۹. ↑ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
۳۰. ↑ عبداللّه بن محمد تجانی، رحلة التّجانی، ج۱، صز ـ تج، چاپ حسن حُسنی عبدالوهاب، تونس ۱۹۸۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تِجانی »، شماره۳۲۸۲.    




جعبه ابزار