عبدالرحمان اخضری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَخْضَری، ابوزید عبدالرحمان بن سیدی محمد الصغیر بن عامر (د ۹۸۳ق/ ۱۵۷۵م)، منطق‌دان، ادیب و فقیه مالکی الجزایری می‌باشد. وی از خاندانی دانشمند و پرهیزگار بوده است و کشف قبر پیامبری به نام
خالد ابن سنان عبسی را به وی نسبت داده‌اند. اخضری در علوم مختلف از جمله در
منطق،
معانی و
بیان،
فقه،
نجوم و
اخلاق تبحر داشته، و آثار بسیاری از خود بر جای گذاشته است. وی بیشتر این کتابها را، بنابر سنت مرسوم در تدوین کتابهای درسی، ابتدا به
نظم و در
بحر رجز سروده، و سپس خود به شرح آنها پرداخته است.
وی از خاندانی دانشمند و پرهیزگار بوده است و کشف قبر پیامبری به نام
خالد ابن سنان عبسی را به وی نسبت داده‌اند.
برخی معاصران، ولادت وی را در ۹۱۰ یا ۹۱۸ق دانسته‌اند،
اما از آنجا که در ۹۴۱ق (سال
نظم السلم)، ۲۱ سال بیش نداشته،
می‌توان چنین دریافت که وی در ۹۲۰ق زاده شده است.
مقبره اخضری در زاویۀ بن طیوس (بنثیوس امروزی) در جنوب غربی بِسْکَره هنوز زیارتگاه زائران است.
اخضری در علوم مختلف از جمله در
منطق،
معانی و
بیان،
فقه،
نجوم و
اخلاق تبحر داشته، و آثار بسیاری از خود بر جای گذاشته است. وی بیشتر این کتابها را، بنابر سنت مرسوم در تدوین کتابهای درسی، ابتدا به نظم و در
بحر رجز سروده، و سپس خود به شرح آنها پرداخته است.
آثار اخضری که به چاپ رسیده‌اند به شرح ذیل می‌باشند:
السلم المنورق، رساله‌ای است منظوم که مشهورترین اثر اخضری است و بیش از ۸۰ نسخۀ خطی از شرح آن تنها در کتابخانۀ ازهریه موجود است.
این رساله بیشتر به السلم المرونق شهرت یافته است، اما مؤلف خود آن را السلم المنورق خوانده
و باجوری نیز در حاشیۀ خود بر السلم، همین را ترجیح داده است.
گروهی این اثر را خلاصه‌ای از ایساغوجی
اثیرالدین ابهری (د ح ۶۶۳ق) پنداشته‌اند،
درحالی‌که از بررسی و مقایسۀ این دو متن چنین برمی‌آید که این اثر نه تنها خلاصۀ ایساغوجی نیست، بلکه خود رساله‌ای مستقل و حاوی مباحثی افزون بر آن است؛ بدین قرار: تعریف منطق و بیان و قائده آن،
اقسام علم (
تصور و
تصدیق)،
نسبت الفاظ با معانی،
رابطۀ
کلی و
جزئی و
کل و
جزء،
شروط معرِّ،
لواحق
قیاس (
استقراء و
تمثیل)،
شرائط صحت
برهان.
اخضری مباحث مهم و پیچیدۀ منطقی را در این منظومۀ کوتاه به گونه‌ای شیوا و استوار به
نظم کشیده است و از همین روی، این اثر در محافل علمی بسیار مورد توجه واقع شده است، چنانکه مدتها از متون درسی دانشجویان در
الازهر بوده، و مبتدیان ملزم به حفظ آن بوده‌اند.
السلم نخستین‌بار در ۱۲۴۱ق در بولاق منتشر شده، و از آن پس بارها در
قاهره، فاس و
لکهنو تجدید چاپ شده است. لوسیانی این اثر را به فرانسه ترجمه، و در
الجزایر (۱۹۲۱م) منتشر کرده است.
بر این اثر شرحهای بسیاری نوشته‌اند: اول‌بار مؤلف خود به شرح آن پرداخته که همراه با شرح
احمد دمنهوری (د ۱۲۹۲ق) به نام ایضاح المبهم مما فی السلم (... من معانی السلم)
در قاهره (۱۳۰۸ق) به چاپ رسیده است. شرح دیگر آن از
احمد ملوی (د ۱۱۸۱ق) است که به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید در قاهره (۱۹۷۶م) منتشر شده است.
ابراهیم باجوری (د ۱۲۷۷ق) نیز با بررسی شروح و تقریرات مختلف السلم، حاشیۀ محققانه‌ای بر آن نوشته که در قاهره (۱۲۸۲ق) به چاپ رسیده است.
الجوهرالمکنون فی صدف الثلاثة الفنون، رسالۀ منظومی است در ۲۹۱ بیت در معانی و بیان و بدیع که اقتباسی است از
تلخیص المفتاح قزوینی.
وی این منظومه را در
۹۵۰ق به درخواست یکی از شاگردانش، در
بحر رجز، سروده است.
این اثر نیز بسیار زود مورد توجه قرار گرفت و شروح متعددی بر آن نگاشته شد.
نخستین شرح را مؤلف خود در
۹۵۰ق/ ۱۵۴۳م نوشته است. احمد دمنهوری نیز شرحی به نام حلیة اللب المصون بشرح الجوهر المکنون بر آن نوشته که در قاهره (۱۲۸۵ق) به چاپ رسیده است. (
که به خطا حلیه را از آن اخضری دانسته است).
بغدادی شرح
شیخ ابراهیم توزری تونسی (د ۱۳۰۳ق) را از بزرگ‌ترین شروح آن دانسته است.
الدرة البیضاء فی احسن الفنون والاشیاء، رساله‌ای منظوم در علم
حساب و فرائض است که در ۹۴۰ق/ ۱۵۳۳م نگاشته شده، و همراه با شرح مؤلف در قاهره (۱۳۱۰ق) به چاپ رسیده است.
رسالة فی الحساب، منظومه‌ای است در علم حساب که دانسته نیست آیا بخشی از همان الدرةالبیضاء است، یا رساله‌ای است مستقل. بروکلمان این دو را یکی دانسته است.
مختصر فی العبادات، رساله‌ای عملیه است براساس
مذهب مالکی که بارها ازجمله در ۱۳۲۴ق در الجزایر چاپ شده است.
نظم السراج فی علم الفلک، رساله‌ای است منظوم در علم نجوم که در ۹۳۹ق/ ۱۵۳۲م تألیف گردیده، و همراه با شرح و نشریسی به نام مفیدالمحتاج در قاهره (۱۳۱۴ش) منتشر شده است.
۱. زهرالمطالب فی هیئةالافلاک و الکواکب.
۲. اسماءالله الحسنى.
۳. شروط الصلاة، نامی است که بروکلمان بر اثری از اخضری که در باب
طهارت و
صلات نگاشته، نهاده است.
۴. مقدمة فی الفقه.
۵. منظومه‌ای در باب فطرت الٰهی روح انسان که در ۹۴۴ق/ ۱۵۳۷م سروده شده است.
۶. مواصل الطلاب الی قواعد الاعراب.
۱. التحذیر من البدع.
۲. المنظومة القدسیة فی طریق السنة.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، ۱۳۸۷ق.
(۲) اخضری، عبدالرحمان، «الجوهرالمکنون»، «السلم المنورق»، مجموع مهمات المتون، به کوشش احمد سعدعلی، قاهره، ۱۳۶۹ق.
(۳) ازهریه، فهرست.
(۴) باجوری، ابراهیم، حاشیة علی متن السلم، قاهره، مطبعة حجازی، بستانی.
(۵) بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون.
(۶) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیه العارفین.
(۷) حاجی خلیفه، مصطفی، کشف الظنون.
(۸) حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
(۹) حفناوی، محمد، تعریف الخلف برجال السلف، تونس، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
(۱۰) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، قاهره، ۱۹۲۸م.
(۱۱) علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرست المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، ۱۹۵۴م.
(۱۲) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
(۱۳) مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیه، بیروت، ۱۳۰۵ق.
(۱۴) نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بیروت، ۱۹۷۱م.
(۱۵) واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، قاهره، ۱۸۹۶م.
(۱۶) .Aumer، Joseph، Die arabischen Handschriften der K. hof-und Staatsbibliothek in Muenchen، Wiesbaden، ۱۹۷۰
(۱۷) .Catalogus codicum manuscriptorum orientalium...، London، ۱۸۵۲
(۱۸) .EI۲
(۱۹) .Ellis، A. G.، Catalogue of Arabic Biooks in the British Museum، London، ۱۹۶۷
(۲۰) .GAL، S
فاطمه رحمتی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اخضری».
