عبدالحمید بن فحمس جناونی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَناونی، عبدالحمید
بن فَحْمَس (یجَمْتاسِن)،
کنیه‌اش ابوعبیده، از
زاهدان مشهور اباضی و
کارگزار رستمیان در
جبل‌نفوسه است.
جناونی از زاهدان بزرگ اباضی روستای جَناون/ إجناون، واقع در نزدیکی روستای فُسّاطو در جبل‌نَفوسه بود.
از
تاریخ تولد و
وفات و
زادگاه وی اطلاعی در دست نیست؛ اما، بنا بر بعضی قرائن،
احتمالاً در اواسط قرن دوم در روستای جناون به
دنیا آمده و در همانجا
رشد و
نمو یافته و به فراگیری
علم پرداخته است.
پس از
مرگ ابوالحسن ایوب بن عباس، کارگزار
رستمیان در
تاهَرت در اوایل قرن سوم، جناونی
جانشین وی شد. او ابتدا از پذیرفتن این
منصب امتناع ورزید، ولی سرانجام در برابر پافشاری امام اباضیان،
عبدالوهاب بن عبدالرحمان رستمی (حک : ۱۶۸ـ ۲۰۸)، که وی را از زمان اقامتش در جبل نفوسه می‌شناخت، و تأکید و علاقه‌مندی بیش از حد
شیوخ و بزرگان اباضی جبل‌نفوسه، که او را شایسته‌ترین فرد برای تصدی این سمت می‌دانستند، و پس از
مشورت با
مارَن،
پیرزن دانشمند و
پرهیزگار و
معروف به جده
مشایخ ساکن روستای جَمّاری، و به روایتی اَرْجی اَزْمار، کارگزاری
رستمیان را در جبل‌نفوسه پذیرفت.
مردم از تعیین وی برای اداره امورشان بسیار شادمان شدند.
وی در طول مدت
حکومتش با
عدالت رفتار کرد و به بهترین وجه
ممکن به اداره
امور پرداخت و افراد
صالح را در
رأس امور نواحی گماشت و با بزرگان در مسائل
مختلف به مشورت پرداخت.
نخستین اقدام حکومتی وی
تأدیب فردی بود که می‌خواست رسمی
جاهلی را
احیا کند.
خَلَف
بن سَمْح
بن ابی‌الخطاب
بن عبدالاعلی' مَعافِری، که
انتظار داشت به جای جناونی کارگزار
رستمیان در جبل‌نفوسه شود، از گماشتن وی
خشمگین شد و سر به
شورش برداشت و گروههایی از
دزدان و اوباش را، برای
غارت و دست درازی به
نوامیس و
اموال نواحی تحت فرمان جناونی، به جبل‌نفوسه گسیل داشت.
وی خبر
حملات و
تجاوزهای خلف
بن سمح را به اطلاع امام عبدالوهاب
بن عبدالرحمان
رستمی رساند و نظر او را جویا شد.
امام در
پاسخ از جناونی خواست با خلف
سازش کند و جز به
ضرورت با وی نجنگد.
ابوعبیده، طبق
دستور امام اباضیها، با خلف
بن سمح مدارا کرد و تجاوزهای وی را نادیده گرفت تا اینکه خبر مرگ عبدالوهاب
بن عبدالرحمان
رستمی (متوفی ۲۰۸) را شنید.
جناونی، پس از مرگ عبدالوهاب
بن عبدالرحمان
رستمی و تعیین فرزندش
اَفلَح به جانشینی وی به عنوان امام جدید اباضیهای تاهرت، نامه‌ای برای
افلح نوشت و نظرش را در مورد مقابله با خلف
بن سمح معافری جویا شد و
افلح نیز همان
نظر پدرش را داد.
خلف
بن سمح که برگزیدن
افلح را به
چشم حقارت می‌نگریست و دستور امام جدید اباضیها را به جناونی، مبنی بر سازش و مدارا، نوعی
ترس و زبونی او می‌شمرد، در ناحیه تِیمَتی (تمتی)، واقع در بخش شرقی جبل نفوسه، مستقر گردید و از آنجا به مناطق زیر نفوذ دولت
رستمیان یورش برد و جبل‌نفوسه را نیز در معرض
قتل و غارت و تجاوز قرار داد.
جناونی همچنان
بردباری و
اغماض را ادامه داد تا اینکه سپاهیان خلف به روستای أَدْرَف/ اِدْرَف/ اذرف، در شش کیلومتری جادو، که زیرنظر جناونی بود، یورش بردند و ده تن از افراد آنجا را به
قتل رساندند.
پس از این کشتار، جناونی دستور
جنگ داد و در این نبرد بسیاری از سپاهیان خلف کشته شدند.
خلف در این نبرد شکست خورد و به تیمتی بازگشت. ابوعبیده نیز پیروزمندانه به جناون رفت.
آنگاه جناونی برای خلف نامه نوشت و از وی خواست از این جنگ عبرت گیرد و دیگر به مناطق او تجاوز نکند و در نواحی خود بماند. خلف این نصیحت را نپذیرفت و مجدداً به قلمرو جناونی هجوم برد و به کشتار مردم ادامه داد.
حدود یک سال پس از این مصاف، خلف
بن سمح با سپاهی بالغ بر چهل هزار تن، و به روایتی چهار هزار تن، به جنگ سپاه جناونی که تعدادشان هفتصد تن و به روایتی ۳۱۳ تن بود، رفت.
پیش از آغاز نبرد، خلف
بن سمح دو تن را نزد جناونی فرستاد و از وی خواست از
بیعت امام
افلح رستمی دست بکشد و به او ملحق شود.
جناونی، پس از بحث و گفتگو با این دو فرستاده و رد کردن این درخواست، خلف را به
مباهله دعوت کرد.
در شامگاه
پنجشنبه ۱۳
رجب ۲۱۱ (۲۲۱ غلط است) جنگ مهیبی میان دو سپاه در گرفت که به پیروزی عظیم سپاهیان اندک جناونی انجامید.
پس از این نبرد اثری از خلف نماند و
مورخان کوچک‌ترین اشاره‌ای به سرانجام کار وی نکرده‌اند، در حالی که جناونی همچنان به حکومت در جبل‌نفوسه ادامه داد و هر شب در هفت
مسجد از مساجد جبل‌نفوسه به
عبادت می‌پرداخت.
جناونی مسجدی داشت که در آن
هفتاد تن از مشایخ
اقامت داشتند.
این مسجد یکی از
مشاهد جبل‌نفوسه و معروف به مصلای عبدالحمید بود که در
مَطْکوداسِن قرار داشت.
جناونی به داشتن
اخلاق نیکو و پرهیزگاری شدید و
ساده‌زیستی و رویگردانی از
تجملات دنیوی و
دفاع از
حق و
حقیقت و
ضعفا شهره بود.
در زندگی او دهها
حادثه روی داد که گواه بر علم و
عدل و شایستگی و پرهیزگاری اوست و گواهی هیئت علمای جبل‌نفوسه در نزد امام عبدالوهاب
رستمی، بهترین
شاهد بر
زهد و علم و
تقوای وی است.
در احقاق حق مردم بسیار سرسخت و قاطع بود و در لزوم اجرای
احکام شریعت
اسلامی با کسی سازش نمی‌کرد
و در این مورد حداقل دوبار به امام اباضیها، عبدالوهاب
بن عبدالرحمان
رستمی، در هنگام اقامتش در روستای میری واقع در جبل نفوسه، در خصوص عملکرد یارانش که از
حکم شرع تخطی کرده و به کشتزارهای مردم آسیب رسانده بودند،
تذکر تندی داد.
وی نزد مردم جبل نفوسه جایگاه رفیعی داشت و او را
مستجاب الدعوة می‌شمردند.
ابوعبیده در زمان امامت
افلح بن عبدالوهاب
بن عبدالرحمان
رستمی، که نیم قرن به درازا کشید، وفات یافت
و ظاهراً در همان جناون
مدفون گردید.
•
سلیمان‌باشا بارونی،
الازهار الریاضیة فی ائمة و ملوک الاباضیة، ج۲، چاپ محمدعلی صلیبی،
عمان ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
•
محمدعلی دبّوز،
تاریخ المغرب الکبیر، (
قاهره ( ۱۳۸۲ـ۱۳۸۴ / ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴؛
•
احمدبن سعید درجینی،
کتاب طبقات المشائخ بالمغرب، چاپ ابراهیم طلاّی،
الجزائر ) ۱۳۹۴/۱۹۷۴ )؛
•
سعد زغلول عبدالحمید،
تاریخ المغرب العربی،
اسکندریه ۱۹۷۹ـ۱۹۹۰؛
•
احمدبن سعید شمّاخی،
کتاب السیر، چاپ احمدبن سعود سیابی،
مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
•
معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف
محمدبن موسی باباعمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر،
بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
•
علی یحیی معمّر،
الاباضیة فی موکب التاریخ، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴؛
•
بحیی بن ابوبکر ورجلانی،
کتاب السیرة و اخبار الائمة، چاپ عبدالرحمان ایوب،
تونس ۱۴۰۵/۱۹۸۵
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالحمید بن فحمس جناونی»، شماره۴۹۲۲.
