عبدالجواد ادیب نیشابوری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

عبدالجواد ادیب نیشابوری (۱۲۸۱-۱۳۴۴ق/۱۲۴۲-۱۳۰۵ش)، ادیب، مدرس و شاعر دوره مشروطه بود.
ادیب نیشابوری در نیشابور و مشهد علوم دینی را فرا گرفت و بیش از ۴۰ سال در حوزه علمیه مشهد به مطالعه و تدریس پرداخت. وی علاوه بر شعر و ادبیات فارسی در ادبیات عرب نیز مهارت داشت. او بنابر دلائلی، هرگز ازدواج نکرد و در حجره کوچکی در مدرسه نواب مشهد زندگی ساده‌ای داشت. عبدالجواد به خاطر نارسائی بینائی خود نتوانست آثار مکتوب زیادی را از خود بجای گذارد، اما با این‌حال چندین اثر برجای گذاشته است.

---

عبدالجواد ادیب نیشابوری در سال ۱۲۸۱ هجری قمری (مطابق با سال ۱۲۴۲ هجری شمسی)، در روستای (بیژن گرد) نیشابور در خانه کشاورزی به نام ملاحسین به دنیا آمد.

---

عبدالجواد چهارساله بود که به بیماری آبله مبتلا گردید، چشم راستش کور شد و چشم چپش، پس از مداوا و معالجات زیادی، تا‌ اندازه‌ای بینائی‌اش را باز یافت، به قدری که می‌توانست جلوی پای خود را ببیند.
زمانی که همسالان عبدالجواد به مکتب می‌رفتند، پدرش حاضر نشد او را به مکتب بفرستد، زیرا می‌ترسید در رفت و آمدها چشمش آسیب ببیند و آن مقدار کم بینائی را هم از دست بدهد. عبدالجواد حافظه‌ای بسیار قوی داشت. در یکی از شب‌های ماه رمضان، پدرش دعای سحر می‌خواند عبدالجواد به دقت آن‌را گوش کرد و کاملا حفظ نمود. به‌طوری که شب بعد که پدر موقع قرائت دعا، اشتباهی نمود، عبدالجواد از جا جست و اشتباه پدرش را به او گفت. ملاحسین از این موضوع خیلی خوشحال شد و راضی گردید پسرش را به مکتب بفرستد.

۲.۱ - در نیشابور

عبدالجواد به مکتب رفت و در‌ اندک زمانی توانست خواندن و نوشتن پارسی و مقدمات تازی را فرا گیرد سپس برای ادامه تحصیل به شهر نیشابور رفت و همزمان با ادامه تحصیل، اشعار دیوان قاآنی را حفظ کرد و طولی نکشید که خودش شروع به سرودن قصیده‌هائی به سبک قاآنی نمود. علاوه بر این وی مهارت خاصی در خواندن شعر داشت و هر شعری را متناسب با حال و هوای آن شعر قرائت می‌کرد.

۲.۲ - در مشهد

عبدالجواد در سن شانزده سالگی به مشهد مقدس رفت و در مدرسه علمیه (خیرات‌خان) و مدتی بعد در مدرسه علمیه (فاضل‌خان) و مدرسه (نواب) صرف و نحو علوم متداول را به خوبی فرا گرفت و سپس به آموختن دروس سطح عالی پرداخت و همزمان با آن تدریس دروس سطح پایین‌تر را نیز برای طلاب آغاز کرد.
با اینکه وی از نعمت بینائی، بهره کمی داشت، در عین حال با همت و تلاش مستمر خود، علوم عربی، فقه و اصول را به خوبی فرا گرفت و به نیشابور مراجعت نمود. در این زمان پدرش در بستر بیماری بود و بالاخره بدرود حیات گفت.
بعد از فوت پدر، عبدالجواد مجددا به مشهد مقدس رفت و در مدرسه (نواب) سکونت اختیار کرد و تا آخر عمر هم در همانجا بود و بار دیگر مطالعه و تدریس را از سر گرفت.

۲.۳ - کوشش در تحصیل

با اینکه مطالعه برای عبدالجواد خیلی دشوار بود و چشم چپ او هم گل پیدا کرده بود و مجبور بود هنگام مطالعه، کتاب را خیلی نزدیک چشم نگاه داشته و به سختی کلمات را تشخیص می‌ داد، در عین‌حال به دلیل مطالعات فراوان، کلاس‌های درس او روز به روز رونق بیشتری می‌یافت!
اطلاعات تاریخی و ادبی او بسیار زیاد بود و محفوظاتش از شعر و نثر زبان‌های عربی و فارسی به قدری فراوان بود، که کمتر دانشمندی به آن پایه رسیده بود و همه آشنایان را به تعجب‌ انداخته بود.
او شبانه روز کار می‌کرد، یا مطالعه می‌نمود و یا به تدریس می‌پرداخت. در رشته‌های مختلف علوم اعم از عربی، فارسی، حکمت، طبیعی، آراء مذاهب مختلف، هیات، نجوم، حساب، جبر، مقابله، هندسه، طب، فقه، اصول، حدیث و رجال، ید طولانی داشت و مقامی ارجمند نزد صاحبان علوم پیدا کرده بود. برای مثال بالغ بر دوازده هزار بیت از اشعار اعراب زمان جاهلیت را در ذهن خود حاضر و آماده داشت!

۲.۴ - تحصیل در تعطیلات

عبدالجواد حتی در روزهای تعطیل مانند ولادت و وفات ائمه اطهار (علیهم‌السلام) هم کارش را ادامه می‌داد و کلاس‌هایش هم‌چنان برقرار بود و می‌گفت: (احترام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) به خاطر علم و آگاهی آنان می‌باشد، پس در این صورت تعطیل علم چه معنایی دارد؟! اگر برای ولادت‌ها و وفات‌ها بخواهیم کلاس درس را تعطیل کنیم، یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر داریم و در این صورت در هر روز چندین پیامبر یا وصی پیامبر از دنیا رفته است، پس دیگر نباید درس بخوانیم).

---

عبدالجواد که بر اثر اشعار فراوانش به (ادیب نیشابوری) معروف گردیده بود، بنابر دلائلی، هرگز ازدواج نکرد و در حجره کوچکی، در مدرسه نواب زندگی ساده‌ای داشت. با اینکه وی بسیار کم بضاعت و فقیر بود، اما به قدری بلند طبع و قانع بود، که هیچ‌کس جرات نمی‌کرد و به خود اجازه نمی‌داد، تا او را کمک مالی نماید.

---

ادیب نیشابوری از جمله ادیبانی است که حق بزرگی به گردن ادبیات و فرهنگ امروزه ایران دارد. شاگردانی که توسط او تربیت گردیده‌اند، هر کدام، نام‌آورانی در صحنه ادبیات فارسی می‌باشند.
از جمله شاگردانی معروف ادیب نیشابوری:
۱- بدیع‌الزمان فروزانفر؛
۲- محمدپروین گنابادی؛
۳- محمدتقی ادیب نیشابوری؛
۴- محمدعلی بامداد؛
۵- سید جلال‌الدین تهرانی؛
۶- محمدتقی مدرس رضوی؛
۷- ملک‌الشعرای بهار،
و… می‌توان نام برد.

---

ادیب نیشابوری به خاطر نارسائی بینائی خود نتوانست آثار مکتوب زیادی را از خود بجای گذارد، اما با وجود همان یک چشم ناتوان، کتاب‌های زیر را به رشته تحریر در آورده است:
۱- رساله‌ای در جمع بین عروض فارسی و عربی.
۲- قسمتی از (شرح معلقات سبع).
۳- چند جزوه در (تلخیص شرح خطیب تبریزی) بر حماسه ادبی (ابی‌تمام).
۴- دیوان اشعار.
از آثار ادیب نیشابوری متاسفانه چیزی به چاپ نرسیده است، فقط از مجموع حدود پنج هزار بیت شعر او، تعدادی را (عبرت نائینی) در دو کتاب: مدینة‌ الادب و نامه فرهنگیان با خط خود آورده است.

---

در آغاز به روش قاآنی سخن می‌گفت ولی بعد شیوه خراسانی را اختیار کرد و در شعر فارسی و عربی از استادان مسلم زمان است. دیوانش قریب ۶۰۰۰ بیت جمع شده ولی بطبع نرسیده است. غزل
کاشکی دلبر من با دل من داد کند ••• گاهگاهی بنگاهی دل من شاد کند
«آن سیه زلف بر آن عارض گوئی که همی ••• بپر زاغ کسی آتش را باد کند»
باده تلخ دهد بوسه شیرین ندهد ••• داوری کو که میان من و اوداد کند.
تا چند خو بخلوت و خاموشی ••• چندی بباغ چم بقدح نوشی
ساقی کجاست کزمی‌ پیراری ••• از من برد خمار پرندوشی
آهوی مشک موئی و با آهو ••• همواره بینمت بخطا کوشی
مشک‌ اندرون نافه بود و اینک ••• مشک تو دوشی است و بناگوشی
پریرخی که جز او آفریدگار پری ••• نیافرید پری را به پیکر بشری
چو آفتابم گاه پگاه تافت بکاخ ••• به پیکر بشری با نهاد و خوی پری
فکنده بر مه روشن کمند غالیه سای ••• نهفته در دل جوشن پرند شوشتری
شکن بمویش از پنجه طرازش طبع ••• نشان برویش از چشم مردم گذری.

---

ادیب نیشابوری پس از شصت و سه سال عمر، صبح روز جمعه پانزدهم ذیقعده سال ۱۳۴۴ هجری قمری، مطابق با ششم خرداد ماه سال ۱۳۰۵ شمسی زندگی را بدرود گفت، جسد او را نزدیک در نقره (دارالحفاظ) آستان حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) به خاک سپردند.

---