ظن (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ظَنّ (به فتح ظاء) از
واژگان قرآن کریم به معنای احتمال قوی است، چنانچه به
وهم، احتمال ضعیف و به شک، تساوی طرفین گفته می‌شود. بنا بر اعتقاد برخی ظن در
علم و
شک نیز به کار می‌رود، اما مشکل است ظنّ را در جای علم به کار بریم، زیرا
قرآن آن دو را از هم جدا کرده است.
ظَنّ به معنای احتمال قوی، چنانکه وهم، احتمال ضعیف و شک، تساوی طرفین است.
در
الصحاح گوید: ظنّ معروف است، گاهی به جای علم گذاشته می‌شود.
کلام
قاموس المحیط نظیر الصحاح است.
در
اقرب الموارد گفته: ظنّ اعتقاد راجح است با احتمال نقیض و در علم و شک نیز بکار رود.
شیخ طبرسی فرموده: ظنّ به عقیده ابی‌هاشم از جنس اعتقاد است و به نظر قاضی و ابی علی جنس مستقلی است غیر از اعتقاد، چنانکه
سید مرتضی (
رحمة
اللّه) نیز چنین گفته است.
(فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ) «احتمال قوی داد که هرگز بر او سخت نمی‌گیریم.»
ناگفته نماند: مشکل است ظنّ را در جای علم بکار بریم زیرا قرآن آن دو را از هم جدا کرده مثل:
(قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ اِنْ نَّظُنُّ اِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ) (...مى‌گفتيد: «ما نمى‌دانيم
قیامت چيست؟ ما تنها گمانى داريم، و به هيچ وجه به آن
یقین نداريم.)
(وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا یَظُنُّونَ) (...آنان به اين سخن كه مى‌گويند علمى ندارند، بلكه تنها گمانى بى‌پايه دارند.)
(ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّباعَ الظَّنِ) (...و به هيچ صورت علم به آن ندارند و تنها از پندارهاى بى اساس پيروى مى‌كنند؛ و به يقين او را نكشتند.)
(وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِنْ یَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَ) (آنها هرگز در اين‌باره دانشى ندارند، تنها از گمان بى‌پايه پيروى مى‌كنند...)
و نیز بسیار بعید است که ظنّ را در قرآن به معنی شکّ بگیریم که این هر دو جنس مستقلی هستند، و قرآن به هر یک اعتناء خاصی دارد.
اگر گویند: چرا در بعضی از آیات در جای علم به قیامت ظنّ بکار برده مثل
(وَ اِنَّها لَکَبِیرَةٌ اِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ. الَّذِینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ اَنَّهُمْ اِلَیْهِ راجِعُونَ) (...و اين كار، جز براى خاشعان، دشوار و سنگين است. همان كسانى كه مى‌دانند پروردگارشان را ملاقات خواهند كرد، و به سوى او باز مى‌گردند.)
(أَلا يَظُنُّ اُولئِکَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ. لِیَوْمٍ عَظِیمٍ) (و آن زمان كه قبرها زير و رو گردد، و مردگان خارج شوند.)
(قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ) (...امّا آنها كه مى‌دانستند
خدا را ملاقات خواهند كرد و
ایمان بيشترى داشتند گفتند...)
گوئیم: درباره آخرت یقین لازم است نه ظنّ، چنانکه فرموده:
(وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (...و به سراى ديگر يقين دارند.)
(یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ) (به خدا و روز واپسين ايمان مى‌آورند...)
(لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ) (...شايد به لقاى پروردگارشان و
روز رستاخیز، ايمان آورند.)
در آیات فوق علت استعمال ظنّ ظاهرا آن است که ظنّ ملاقات رب و ظنّ بعثت هم در اصلاح عمل و ترس از خدا کافی است، زیرا
انسان ذاتا از خطر محتمل پرهیز می‌کند. مثل آیه
(وَ اَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ اَنْ یُحْشَرُوا اِلی رَبِّهِمْ) (و به وسيله آن قرآن، كسانى را كه از محشور شدن به سوى پروردگارشان در روز قيامت مى‌ترسند، بيم ده!...)
نظر
تفسیر المیزان و
تفسیر المنار نیز نزدیک به این است.
بعضی ظنّ را در آیات علم معنی کرده‌اند
ولی از ظاهر نباید عدول کرد.
راغب اصفهانی در
المفردات گوید: هر گاه ظنّ قوی باشد و یا مانند قوی تصور شود با انّ مشدّده و ان مخفف از مثقّله استعمال می‌شود آنگاه آیات «یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ» «یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا
اللَّهِ» را شاهد آورده و آنها را در مقام یقین دانسته است.
بنا بر قول راغب اصفهانی می‌شود گفت: چون ان مشدّد و مخفّف برای تحقیق است اگر بعد از ظنّ بکار روند قرینه بودن ظنّ به معنی یقین است مثل آیات فوق و آیه
(وَ ظَنَّ اَنَّهُ الْفِراقُ) (در اين هنگام او به جدايى از دنيا يقين پيدا مى‌كند.)
(وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا) (...و گمان‌هاى گوناگون بدى به خدا مى‌برديد.)
الف الظُّنُونَا زاید است برای رعایت آخر آیه که با آیات دیگر در یک سیاق باشد مثل
(فَاَضَلُّونَا السَّبِیلَا) (...و ما را گمراه ساختند.)
این الف معنائی ندارد و فقط برای اصلاح لفظ است تقدیر آیه اوّل بقولی چنین است: «و تظنون باللَّه الظنون المختلفة».
آنجا که در اثر تلاش و
تفکّر، یقین ممکن باشد کاری از ظنّ ساخته نیست و مورد قبول نمی‌باشد.
(اِنَ الظَّنَ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) (...با آنكه گمان، هرگز انسان را از
حق بى‌نياز نمى‌سازد...)
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «ظن»، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۵.
