• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ظن (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





ظَنّ (به فتح ظاء) از واژگان قرآن کریم به معنای احتمال قوی است، چنانچه به وهم، احتمال ضعیف و به شک، تساوی طرفین گفته می‌شود. بنا بر اعتقاد برخی ظن در علم و شک نیز به کار می‌رود، اما مشکل است ظنّ را در جای علم به کار بریم، زیرا قرآن آن دو را از هم جدا کرده است.



ظَنّ به معنای احتمال قوی، چنانکه وهم، احتمال ضعیف و شک، تساوی طرفین است‌.
در الصحاح گوید: ظنّ معروف است، گاهی به جای علم گذاشته می‌شود. کلام قاموس المحیط نظیر الصحاح است. در اقرب الموارد گفته: ظنّ اعتقاد راجح است با احتمال نقیض و در علم و شک نیز بکار رود.
[۶] شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده ظن.
شیخ طبرسی فرموده: ظنّ به عقیده ابی‌هاشم از جنس اعتقاد است و به نظر قاضی و ابی علی جنس مستقلی است‌ غیر از اعتقاد، چنانکه سید مرتضی (رحمة‌اللّه) نیز چنین گفته است.


(فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ) «احتمال قوی داد که هرگز بر او سخت نمی‌گیریم.»
ناگفته نماند: مشکل است ظنّ را در جای علم بکار بریم زیرا قرآن آن دو را از هم جدا کرده مثل: (قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ اِنْ‌ نَّظُنُّ اِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ) (...مى‌گفتيد: «ما نمى‌دانيم قیامت چيست؟ ما تنها گمانى داريم، و به هيچ وجه به آن یقین نداريم.)
(وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا یَظُنُّونَ‌) (...آنان به اين سخن كه مى‌گويند علمى ندارند، بلكه تنها گمانى بى‌پايه دارند.) (ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّباعَ‌ الظَّنِ‌) (...و به هيچ صورت علم به آن ندارند و تنها از پندارهاى بى اساس پيروى مى‌كنند؛ و به يقين او را نكشتند.) (وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِنْ یَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَ‌) (آنها هرگز در اين‌باره دانشى ندارند، تنها از گمان بى‌پايه پيروى مى‌كنند...) و نیز بسیار بعید است که ظنّ را در قرآن به معنی شکّ بگیریم که این هر دو جنس مستقلی هستند، و قرآن به هر یک اعتناء خاصی دارد.
اگر گویند: چرا در بعضی از آیات در جای علم به قیامت ظنّ بکار برده مثل‌ (وَ اِنَّها لَکَبِیرَةٌ اِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ. الَّذِینَ‌ یَظُنُّونَ‌ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ اَنَّهُمْ اِلَیْهِ راجِعُونَ) (...و اين كار، جز براى خاشعان، دشوار و سنگين‌ است. همان كسانى كه مى‌دانند پروردگارشان را ملاقات خواهند كرد، و به سوى او باز مى‌گردند.) (أَلا يَظُنُّ اُولئِکَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ. لِیَوْمٍ عَظِیمٍ) (و آن زمان كه قبرها زير و رو گردد، و مردگان خارج شوند.) (قالَ الَّذِینَ‌ یَظُنُّونَ‌ اَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ) (...امّا آنها كه مى‌دانستند خدا را ملاقات خواهند كرد و ایمان بيشترى داشتند گفتند...)
گوئیم: درباره آخرت یقین لازم است نه ظنّ، چنانکه فرموده: (وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (...و به سراى ديگر يقين دارند.) (یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ) (به خدا و روز واپسين ايمان مى‌آورند...) (لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ) (...شايد به لقاى پروردگارشان و روز رستاخیز، ايمان آورند.) در آیات فوق علت استعمال ظنّ ظاهرا آن است که ظنّ ملاقات رب و ظنّ بعثت هم در اصلاح عمل و ترس از خدا کافی است، زیرا انسان ذاتا از خطر محتمل پرهیز می‌کند. مثل آیه‌ (وَ اَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ اَنْ یُحْشَرُوا اِلی‌ رَبِّهِمْ) (و به وسيله آن قرآن، كسانى را كه از محشور شدن به سوى پروردگارشان در روز قيامت مى‌ترسند، بيم ده!...) نظر تفسیر المیزان و تفسیر المنار نیز نزدیک به این است. بعضی ظنّ را در آیات علم معنی کرده‌اند ولی از ظاهر نباید عدول کرد.
راغب اصفهانی در المفردات گوید: هر گاه ظنّ قوی باشد و یا مانند قوی تصور شود با انّ مشدّده و ان مخفف از مثقّله استعمال می‌شود آنگاه آیات‌ «یَظُنُّونَ‌ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ» «یَظُنُّونَ‌ اَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ» را شاهد آورده و آنها را در مقام یقین دانسته است. بنا بر قول راغب اصفهانی می‌شود گفت: چون ان مشدّد و مخفّف برای تحقیق است اگر بعد از ظنّ بکار روند قرینه بودن ظنّ به معنی یقین است مثل آیات فوق و آیه‌ (وَ ظَنَّ اَنَّهُ الْفِراقُ) (در اين هنگام او به جدايى از دنيا يقين پيدا مى‌كند.)
(وَ تَظُنُّونَ‌ بِاللَّهِ‌ الظُّنُونَا) (...و گمان‌هاى گوناگون بدى به خدا مى‌برديد.) الف‌ الظُّنُونَا زاید است برای رعایت آخر آیه که با آیات دیگر در یک سیاق باشد مثل‌ (فَاَضَلُّونَا السَّبِیلَا) (...و ما را گمراه ساختند.) این الف معنائی ندارد و فقط برای اصلاح لفظ است تقدیر آیه اوّل بقولی چنین است: «و تظنون باللَّه الظنون المختلفة».
آنجا که در اثر تلاش و تفکّر، یقین ممکن باشد کاری از ظنّ ساخته نیست و مورد قبول نمی‌باشد. (اِنَ‌ الظَّنَ‌ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) (...با آنكه گمان، هرگز انسان را از حق بى‌نياز نمى‌سازد...)


۱. قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۵.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ج۱، ص۵۳۹.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت الحسینی، ج۶، ص۲۷۹.    
۴. جوهری، الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیه، ج۶، ص۲۱۶۰.    
۵. فیروزآبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، ج۱، ص۱۲۱۳.    
۶. شرتونی، سعید، اقرب الوارد، ماده ظن.
۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۷.    
۸. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۷.    
۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۳۱۵.    
۱۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۴۴۴.    
۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۰۸.    
۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۱۵۷.    
۱۳. جاثیة/سوره۴۵، آیه۳۲.    
۱۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۰۱.    
۱۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۷۹.    
۱۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۲۷۴.    
۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۳۴.    
۱۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۳۷۲.    
۱۹. جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۴.    
۲۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۰۱.    
۲۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۷۵.    
۲۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۲۶۷.    
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۳۱.    
۲۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۳۶۲.    
۲۵. نساء/سوره۴، آیه۱۵۷.    
۲۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۰۳.    
۲۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۱۳۳.    
۲۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۵، ص۲۱۶.    
۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۱۸۷.    
۳۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۶، ص۱۳۴.    
۳۱. نجم/سوره۵۳، آیه۲۸.    
۳۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۲۷.    
۳۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۴۰.    
۳۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۶۴.    
۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۲۹۶.    
۳۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۳، ص۳۹۹.    
۳۷. بقره/سوره۲، آیه۴۵ و ۴۶.    
۳۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۷.    
۳۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۵۲.    
۴۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۲۹۹.    
۴۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۸.    
۴۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۶۰.    
۴۳. مطففین/سوره۸۳، آیه۴ و ۵.    
۴۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۷.    
۴۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۳۱.    
۴۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۳۸۰.    
۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۲۹۱.    
۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۳۶۳.    
۴۹. بقره/سوره۲، آیه۲۴۹.    
۵۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۱.    
۵۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۲۹۳.    
۵۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲، ص۴۴۳.    
۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۱۴۸.    
۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۹۱.    
۵۵. بقره/سوره۲، آیه۴.    
۵۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲.    
۵۷. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۴.    
۵۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۶۴.    
۵۹. انعام/سوره۶، آیه۱۵۴.    
۶۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۴۹.    
۶۱. انعام/سوره۶، آیه۵۱.    
۶۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۳۳.    
۶۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۵۳.    
۶۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۲۹۹.    
۶۵. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۰.    
۶۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۶.    
۶۷. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ج۱، ص۵۳۹.    
۶۸. قیامة/سوره۷۵، آیه۲۸.    
۶۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۷۸.    
۷۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۱۳.    
۷۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۱۸۰.    
۷۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۲۰۳.    
۷۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۱۲۸.    
۷۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۱۰.    
۷۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۱۹.    
۷۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۲۸۵.    
۷۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۴۲۸.    
۷۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۱۲۴.    
۷۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۲۹.    
۸۰. احزاب/سوره۳۳، آیه۶۷.    
۸۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۲۷.    
۸۲. یونس/سوره۱۰، آیه۳۶.    
۸۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۱۳.    
۸۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۴۰.    
۸۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۶۴.    
۸۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۸۸.    
۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۹۵.    



قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «ظن‌»، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۵.    






جعبه ابزار