ظَنّ (مفرداتقرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ظَنّ (به فتح ظاء) از
واژگان قرآن کریم به معنای احتمال قوی است.
چنانچه به
وهم، احتمال ضعیف و به شک، تساوی طرفین گفته میشود.
بنابر اعتقاد برخی ظن در
علم و
شک نیز به کار میرود.
مشکل است ظنّ را در جای علم به کار بریم، زیرا
قرآن آن دو را از هم جدا کرده است.
مشتقات
ظَنّ که در
آیات قرآن آمده عبارتند از:
یَظُنُّونَ (به فتح یاء، ضم ظاء و نون) به معنای گمانى دارند؛
نَّظُنُّ (به فتح نون و ضم ظاء) به معنای گمانى داريم؛
تَظُنُّونَ (به فتح تاءف ضم ظاء و نون) به معنای گمان مىبرديد؛
الظُّنُونَا (به ضم ظاء و نون) به معنای گمانهاى گوناگون؛
يَظُنُّ (به فتح یاء و ضم ظاء) به معنای گمان مىكنند، است.
ظَنّ به معنای احتمال قوی، چنانکه وهم، احتمال ضعیف و شک، تساوی طرفین است.
در
الصحاح گوید: ظنّ معروف است که گاهی به جای علم گذاشته میشود.
کلام
قاموس المحیط نظیر الصحاح است.
در
اقرب الموارد گفته: ظنّ اعتقاد راجح است با احتمال نقیض و در علم و شک نیز به کار رود.
شیخ طبرسی فرموده: ظنّ به عقیده
ابیهاشم از جنس اعتقاد است و به نظر
قاضی و
ابیعلی جنس مستقلی است غیر از اعتقاد، چنانکه
سید مرتضی (رحمةاللّه) نیز چنین گفته است.
به مواردی از
ظَنّ که در قرآن به کار رفته است، اشاره میشود:
(فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ) «احتمال قوی داد که هرگز بر او سخت نمیگیریم.»
(قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ اِنْ نَّظُنُّ اِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ) (مىگفتيد: «ما نمىدانيم
قیامت چيست؟ ما تنها گمانى داريم و به هيچ وجه به آن
یقین نداريم.)
مشکل است ظنّ را در جای علم به کار بریم زیرا قرآن آن دو را از هم جدا کرده است.
(وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا یَظُنُّونَ) (آنان به اين سخن كه مىگويند علمى ندارند، بلكه تنها گمانى بىپايه دارند.)
(ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّباعَ الظَّنِ) (و به هيچ صورت علم به آن ندارند و تنها از پندارهاى بى اساس پيروى مىكنند.)
(وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ اِنْ یَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَ) (آنها هرگز در اينباره دانشى ندارند، تنها از گمان بىپايه پيروى مىكنند.)
بسیار بعید است که ظنّ را در قرآن به معنی شکّ بگیریم که این هر دو جنس مستقلی هستند و قرآن به هر یک اعتناء خاصی دارد.
(وَ اِنَّها لَکَبِیرَةٌ اِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ. الَّذِینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ اَنَّهُمْ اِلَیْهِ راجِعُونَ) (و اين كار، جز براى خاشعان، دشوار و سنگين است. همان كسانى كه مىدانند
پروردگارشان را ملاقات خواهند كرد و به سوى او باز مىگردند.)
اگر گویند: چرا در بعضی از آیات (مانند این آیه و دو آیه بعدی) در جای علم به قیامت ظنّ به کار برده است؟ گوییم: درباره آخرت یقین لازم است نه ظنّ، چنانکه فرموده:
(وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (و به سراى ديگر يقين دارند.)
(یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ) (به خدا و روز واپسين ايمان مىآورند)
(لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ) (شايد به لقاى پروردگارشان و
روز رستاخیز، ايمان آورند.)
در آیات فوق ظاهرا علت استعمال ظنّ آن است که ظنِّ ملاقات رب و ظنِّ بعثت هم در اصلاح عمل و ترس از خدا کافی است. زیرا
انسان ذاتا از خطر محتمل پرهیز میکند همانطور که در این آیه آمده است:
(وَ اَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ اَنْ یُحْشَرُوا اِلی رَبِّهِمْ) (و به وسيله آن قرآن، كسانى را كه از محشور شدن به سوى پروردگارشان در روز قيامت مىترسند، بيم ده!)
نظر
تفسیر المیزان و
تفسیر المنار نیز نزدیک به این است.
بعضی ظنّ را در آیات علم معنی کردهاند،
ولی از ظاهر نباید عدول کرد.
(أَلا يَظُنُّ اُولئِکَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ. لِیَوْمٍ عَظِیمٍ) (آيا آنها گمان نمىكنند كه برانگيخته مىشوند؛ در روزى بزرگ.)
مطلبی که ذیل آیه ۴۵
سوره بقره آمده در مورد این آیه و آیه بعدی نیز وارد است.
(قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ) (امّا آنها كه مىدانستند
خدا را ملاقات خواهند كرد و
ایمان بيشترى داشتند گفتند.)
(وَ ظَنَّ اَنَّهُ الْفِراقُ) (در اين هنگام او به جدايى از دنيا يقين پيدا مىكند.)
راغب اصفهانی در
المفردات گوید: هر گاه ظنّ قوی باشد و یا مانند قوی تصور شود با انّ مشدّده و ان مخفف از مثقّله استعمال میشود آنگاه آیات فوق:
(یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ) و
(یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ) را شاهد آورده و آنها را در مقام یقین دانسته است.
بنابر قول راغب اصفهانی میشود گفت: چون ان مشدّد و مخفّف برای تحقیق است اگر بعد از ظنّ به کار روند قرینه بودن ظنّ به معنی یقین است، مثل این آیه و آیات شاهد.
(وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا) (و گمانهاى گوناگون بدى به خدا مىبرديد.)
الف
(الظُّنُونَا) زاید است برای رعایت آخر آیه که با آیات دیگر در یک سیاق باشد مثل
(فَاَضَلُّونَا السَّبِیلَا) (و ما را گمراه ساختند.)
این الف معنایی ندارد و فقط برای اصلاح لفظ است تقدیر آیه اوّل به قولی چنین است: «
و تظنون باللَّه الظنون المختلفة.»
(اِنَ الظَّنَ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) (با آنكه گمان، هرگز انسان را از
حق بىنياز نمىسازد.)
آنجا که در اثر تلاش و
تفکّر، یقین ممکن باشد کاری از ظنّ ساخته نیست و مورد قبول نمیباشد.
•
قرشی بنابی، علیاکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «ظن»، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۵.