ضیاءالدین اسحاق بن يوسف حسنی یمانی صنعانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِسْحاق‌ِ بْن‌ِ یوسُف، ضیاءالدین اسحاق بن یوسف بن اسماعیل حسنی یمانی صنعانی (۱۱۱۱-۱۱۷۳ق/۱۶۹۹-۱۷۶۰م)، فقیه، محدث و شاعر
زیدی بود.
اسحاق در
صنعا متولد شد و در همان‌جا نزد
هاشم بن یحیی شامی،
عبدالله بن علی وزیر،
صلاح بن حسین اخفش حسنی،
احمد بن اسحاق ابن ابراهیم و
محمد بن اسماعیل امیر،
فقه،
حدیث و
ادب آموخت و به رغم آنکه اشتغال وی به تحصیل چندان به‌طول نینجامید، با هوش سرشاری که داشت به دریافت
اجازه از عده‌ای از مشایخ عصر خویش چون
یحیی بن عمر اهدل زبیدی،
یوسف بن حسین بن احمد و
یحیی بن علی شطبی یمنی موفق گردید و از سرآمدان روزگار خود شد.
او عمرش را به تدریس و تألیف گذراند و عالمان بسیاری از وی کسب دانش کردند که از آن میان
حسن بن احمد شبیبی،
علی بن محمد لقمان،
علی بن احمد بن علی،
عبدالله بن حسین دلامه،
سعید بن حسن عنسی و
یحیی بن محمد مغربی از عالمان ذِمار را نام برده‌اند.
اسحاق در شهرهای صنعا، ذمار و سِربَه از توابع ذمار
و کوکبان زندگی کرد و سرانجام، در بیرالغرب درگذشت و در صنعا مدفون گردید.
اسحاق از آن‌جا که نواده اسماعیل فرزند
قاسم بن محمد امام زیدی بود، همواره مورد توجه و احترام عالمان و فرمانروایان بود و حسین بن قاسم و عباس بن حسین به او عنایت داشتند.
وی به
زهد و پارسایی و مردم‌دوستی و فقیرنوازی شهره بود
و با آنکه فقیهی برجسته در
مذهب زیدی بود، تعصبی در مذهب خود نداشت.
اسحاق بن یوسف در علوم معقول و آثار حکما و عارفان نیز مطالعات فراوان و ید طولایی داشت و مصطلحات حکما و تعبیرات عارفان را در سخنان و گفت‌وگوهایش به کار می‌برد و گاه به همین سبب بعضی از اهل ظاهر بر او خرده می‌گرفتند و از او دوری می‌گزیدند.
الوجه الحسن المذهب للحزن لمن طلب السنة و مشی اعلی السنن، رساله‌ای است در ردّ فقهایی که با حدیث، و محدثانی که با فقه دشمنی دارند.
این رساله در مجموعة الرسائل الیمنیّة، به‌صورت دفتری جداگانه در ۱۳۴۸ق در قاهره چاپ شده است.
۱. تفریج الکروب و تکفیر الذنوب، مجموعة احادیثی است در مناقب
حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) در ۲ مجلد بزرگ که بر حسب الفبا مرتب شده، و یکایک احادیث آن از امهات کتب حدیث تخریج گردیده است.
نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانة آمبروزیانا موجود است.
۲. التفکیک لعقود التشکیک. مؤلف در ۱۱۳۴ق به‌منظور ترغیب و تشویق مردم به استدلال و تحقیق در عقاید و مذاهب، دانشمندان و صاحب‌نظران هم‌روزگارش را طی اشعاری غرا مخاطب قرار داده، و از همگان از مدلول لفظ «مذهب» سؤال کرده، و پاسخ‌های فراوانی را که به
نظم و
نثر برای سؤال وی رسیده است، یک‌جا در این رساله جای داده است.
نسخه‌ای از این کتاب در دارالکتب مصر موجود است.
۱. اجابة الداع الی نفی الاجماع.
۲. الثغر الباسم (یا ثغر الدهر الباسم) فی تراجم اعیان العصر من آل القاسم و غیرهم. وی این کتاب را در ۱۱۳۰ق نوشته، و اطلاعات مربوط به سال‌های پس از آن را بر آن نیفزوده است.
از این اثر اسحاق بن یوسف ظاهراً نسخه‌ای برجای نمانده، اما از منابع نشر العرف بوده است.
۳. حسن الختام الموصل الی دارالسلام، رساله‌ای است در رد بر قائلان به اینکه پیروان
اهل بیت (علیه‌السلام) تمایلی به تمسّک به حدیث ندارند.
۴. دیوان.
شوکانی گوید که در زمان حیات خود اسحاق مجموعه بزرگی از اشعار وی در چندین دفتر که توسط
محمد بن هاشم بن یحیی شامی تدوین شده بود، شهرت داشت و نسخ فراوانی از آن، در دست مردم بوده است، به‌گونه‌ای که وی حتی نیازی به آوردن نمونه‌هایی از اشعار او در کتاب خود ندیده است و به آوردن مطلع قصیده‌ای که به نظر خود سراینده از بهترین قصاید او و در مدح
المنصور بالله، حسین بن قاسم سروده بوده، اکتفا کرده است.
از دیوان شعر اسحاق ظاهراً نسخه‌ای در دست نیست و بیشترین مجموعه از نمونه‌های اشعار او در کتاب نشر العرف گرد آمده است.
زباره از لُغَزِ بی سابقة ۱۲۰ بیتی اسحاق بن یوسف نیز حکایت دارد که اسحاق آن را در ۱۱۳۴ق از
تعز برای عالمان صنعا فرستاده، و همگان را در حل و کشف آن، ناتوان ساخته بود.
(۱) عبدالله محمد حبشی، مراجع تاریخ الیمن، دمشق، ۱۹۷۲م.
(۲) محمد زباره، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، ۱۳۵۹ق.
(۳) زرکلی، اعلام.
(۴) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۵) محمد شوکانی، البدرالطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اسحاق بن یوسف»، ج۸، ص۳۳۵۰.
