صَبْر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صَبْر (به فتح صاد و سکون باء) از
واژگان قرآن کریم به معنای حبس و امساک است.
در تعریفی دیگر
صَبْر خویشتن‌داری و حبس نفس
بر چیزی‌که
شرع و
عقل تقاضا می‌کند.
یا از چیزی‌که شرع و عقل از آن نهی می‌کند، به کار رفته است.
مشتقات
صَبْر که در
آیات قرآن آمده عبارتند از:
فَاصْبِرْ (به فتح فاء، سکون صاد و کسر باء) به معنای صبر کن؛
الصَّابِرِینَ (به فتح صاد و کسر باء) به معنای صبر پیشه کنندگان؛
اِصطِبار (به کسر الف و طاء) به معنای خویشتن را وادار کردن به صبر؛
صابِرُوا (به کسر باء) به معنای صابرتر باشید؛
مُصابَرَه (به ضم میم، فتح باء و راء) به معنای غلبه در صبر؛
صَبّار (به فتح صاد و تشدید باء) به معنای شدید الصبر؛
اَصْبَرَهُمْ (به فتح الف، سکون صاد و فتح باء) به معنای صبر می‌کنند، است.
صَبْر به معنای حبس و امساک است.
در
اقرب الموارد آمده:
«صَبَرَ الدَّابَّةَ حَبَسَهَا بِلَا عَطْفٍ» .
اما
راغب اصفهانی امساک در تنگی را گفته است.
صبر همچنین به معنای خویشتن‌داری و حبس نفس
بر چیزی‌که شرع و عقل
تقاضا می‌کند، یا از چیزی‌که شرع و عقل از آن نهی می‌کند، به کار رفته است.
به حسب اختلاف موارد نام آن فرق می‌کند اگر خویشتن‌داری در مصیبت باشد آن‌را
صبر گویند، ضد آن جزع است.
اگر در جنگ باشد شجاعت نامند، ضد آن جبن است.
اگر در پیش آمد باشد آن‌را سعه صدر گویند. اگر در امساک از سخن باشد کتمان نامند.
در اقرب الموارد از کلیات اضافه کرده: اگر در امساک نفس از فضول مال باشد آن‌را عفت و قناعت گویند.
در
مجمع البیان و
مفردات راغب می‌گوید: در حدیث،
ماه رمضان را شهر
الصبر فرموده است که روزه نوعی حبس و منع نفس است.
به مواردی از
صَبْر که در
قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ) (آن‌گونه كه پيامبران «
اولوا العزم»
صبر كردند، و براى عذاب آنان شتاب مكن!..)
این
صبر همان سعه صدر و استقامت در راه حق است.
(وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَاْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَاْسِ) (و همچنين كسانى كه به عهد خود- به هنگامى كه عهد بستند- وفا مى‌كنند؛ و در برابر سختى‌ها و زيان‌ها و هنگام جنگ، استقامت مى‌ورزند.)
(فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ) (او را پرستش كن، و در عبادتش شكيبا باش.)
اِصطِبار خویشتن را وادار کردن به
صبر است.
«ای اهل ایمان در راه
خدا صبر کنید و به دشمنان در
صبر بر جهاد غلبه کنید و از آنها صابرتر باشید و سرحدات خویش را حفظ کنید.»
بنابر آن‌که
(«رابِطُوا») به معنی مرابطه باشد. ولی معنی جامع و واسع آیه در «ربط» گذشت.
در
تفسیر عیاشی از
حضرت صادق (علیه‌السّلام) نقل است:
«اصْبِرُوا عَلَی الْفَرَائِضِ وَ صابِرُوا عَلَی الْمَصَائِبِ وَ رابِطُوا عَلَی الْاَئِمَّةِ .» «در برابر مشکلات شکیبایی ورزید، و در انجام تکلیف‌ها و مسئولیت‌ها پایدار باشید، و با
امامان رابطه برقرار کنید.»
روایات دیگری نیز در همان کتاب، مجمع البیان و غیره نقل شده است.
«هر آن‌که دارای مجاهدت در
صبر و بسیار حق‌شناس باشد برای او در این گفتار آیات و عبرت‌هایی است.»
صَبّار مبالغه به معنی شدید
الصبر است. راغب اصفهانی می‌گوید:
صبّار به کسی گفته می‌شود که نوعی تکلّف و مجاهدت (در
صبر) داشته باشد.
این کلمه در
قرآن، چهار بار و همه در قالب آیه فوق آمده است.
(وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ اِنَّها لَکَبِیرَةٌ اِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ) (از
صبر و
نماز يارى جوييد؛ و با شكيبايى و مهار هوس‌هاى درونى و توجه به
پروردگار، نيرو بگيريد؛ و اين كار، جز براى خاشعان، دشوار و سنگين است.)
(یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ اِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ) (اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از
صبر و استقامت و نماز، يارى بگيريد؛ زيرا خداوند با
صابران است.)
مراد از
صبر خویشتن‌داری است که سبب توفیق دو چیز است:
• توجه به خدا و استمداد از ساحت حق
• استقامت و ثبات در کار.
در بعضی روایات
صبر روزه معنی شده است.
در تفسیر عیاشی از
اباعبداللّه (علیه‌السّلام) نقل کرده
(اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ) فرمود:
صبر روزه است.
از
ابی‌الحسن (علیه‌السّلام) نقل کرده
«الصَّبْرُ الصَّوْمُ. اِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ الشِّدَّةُ اَوِ النَّازِلَةُ فَلْیَصُمْ» قَالَ: اللَّهُ یَقُولُ «اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ الصَّبْرُ الصَّوْمُ» به‌نظر می‌آید: منظور از روایت، بیان مصداق باشد نه انحصار.
('فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ) (راستى چه قدر در برابر
آتش دوزخ، شكيبا هستند؟!)
راغب اصفهانی از
ابوعبیده نقل کرده:
صبر در آیه به معنی جرئت است و آن لغتی است در
صبر.
در مجمع البیان فرموده: آن عقیده حسن و قتاده است و
علی بن ابراهیم آن‌را از حضرت صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است.
(در راه ابلاغ حكم پروردگارت
صبر و استقامت كن، چرا كه تو تحت مراقبت و حفظ ما هستى)
راغب اصفهانی آن‌را انتظار معنی کرده است.
یعنی «منتظر حکم خدا باش که
بر له تو و علیه
کفّار حکم کند.» در وجه آن گفته: چون انتظار از
صبر منفک نیست بلکه آن نوعی
صبر است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «صبر»، ج۴، ص۱۰۵-۱۰۷.
