صدقه مستحب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دادن
مال در راه خدا را «تصدّق» و
مال داده شده را «صدقه» می‌نامند.
صدقه لفظ یا عملی است که متضمن اعطا کردن و مسلط نمودن به‌قصد تملیک مجانی و قربة الی اللَّه باشد.
صدقه بر دو قسم است:
واجب و مستحب.
امام خمینی درباره نقش و اهمیت صدقه در ریشه کن نمودن
حب مال و منال می‌نویسند:
حبّ دنیا مبدا و منشا تمام مفاسد است، بر
انسان عاقل علاقه‌مند به سعادت خود لازم است این درخت را از دل ریشه‌کن کند. و طریق
علاج عملی، آن است که معامله به ضدّ کند: پس اگر به
مال و منال علاقه دارد، با بسط ید و صدقات واجبه و مستحبّه ریشه آن را از دل بکند. و یکی از نکات صدقات همین کم شدن علاقه به دنیا است، ولهذا مستحبّ است که انسان چیزی را که دوست می‌دارد و مورد علاقه‌اش هست صدقه دهد، چنانچه در کتاب کریم الهی می‌فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ.» و اگر علاقه به فخر و تقدّم و ریاست و استطالت دارد، اعمال ضدّ آن را بکند و دماغ
نفس امّاره را به خاک بمالد تا اصلاح شود.
و نصوص فراوان بر
استحباب صدقه و تشویق بر آن مخصوصاً در وقت‌های خاصی مانند جمعه و عرفه و ماه رمضان و بر طوایف مخصوصی مانند همسایه‌ها و
ارحام وارد شده است، حتی در حدیث وارد شده است: «صدقه به دیگران روا نیست درحالی‌که
خویشاوند محتاج باشد.» و از حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم است که: «به درستی خدایی که غیر از او خدایی نیست، هرآینه با صدقه، بیماری و ورم و آتش‌سوزی و غرق‌شدن و ویرانی و دیوانگی- و هفتاد باب از بدی را شمرد- دفع می‌کند.» و وارد شده است که: «شروع در
روز با صدقه، نحوست روز، و شروع
شب با آن، نحوست شب را دفع می‌کند.» و «صدقه در شب
غضب ربّ را خاموش می‌کند و
گناه بزرگ را نابود می‌نماید و حساب را آسان می‌کند. و صدقه در روز،
مال و
عمر را زیاد می‌کند.» و «بر
شیطان چیزی سنگین‌تر از صدقه بر مؤمن نیست و صدقه قبل از آن‌که به دست بنده برسد، به دست خدای متعال می‌رسد.» و از
علی بن الحسین (علیهما‌السّلام) است که: «دستش را وقت صدقه می‌بوسید، به او گفته شد برای چه می‌بوسید؟ فرمود: صدقه به دست خدا می‌رسد قبل از آن‌که به دست
سائل برسد.» و مانند این حدیث از غیر آن حضرت علیه‌السلام وارد شده است. و از
پیغمبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم است: «هر معروفی صدقه است، به غنی یا فقیر؛ پس صدقه بدهید ولو اینکه به یک نیم خرما باشد و از آتش دوری کنید ولو به یک نیمی از خرما، زیرا خداوند آن را برای صاحبش پرورش می‌دهد چنان‌که یکی از شما کره اسب یا گوساله‌اش را پرورش می‌دهد تا او را در
قیامت به او برساند و از کوه بزرگ، بزرگ‌تر باشد.» و غیر از این‌ها.
در صدقه
قصد قربت معتبر است.
عقد لفظی که مشتمل بر
ایجاب و قبول باشد، در آن معتبر نیست و معاطات کافی است، بنابراین صدقه با هر لفظ یا عملی که متضمن اعطا کردن و مسلط نمودن به‌قصد تملیک مجانی و قربة الی اللَّه باشد، تحقق پیدا می‌کند.
اقباض و
قبض در آن شرط است.
در صدقه دهنده،
بلوغ و
عقل و
محجور نبودن به جهت افلاس یا سفاهت معتبر است؛ پس
صدقه بچه حتی اگر به ده سال رسیده باشد، صحیح نیست.
صدقه غیر سید برای
سید در صدقه مستحب، حلال است و در
زکات واجب و
فطره حرام است. و اما واجبات دیگر غیر از آن‌ها، مانند
مظالم و
کفارات و مانند آن‌ها، ظاهراً مثل صدقه مستحب است، اگرچه
احتیاط (مستحب) آن است که به آن‌ها داده نشود و خود را از آن‌ها منزه نگه‌دارند.
در صدقه مستحب،
فقیر بودن و
ایمان و
اسلام در کسی که صدقه به او داده می‌شود، معتبر نیست؛ پس صدقه بر
غنی و بر
ذمّی و مخالف اگرچه بیگانه باشند جایز است، ولی بر
ناصبی و
حربی اگرچه خویشاوند باشند جایز نیست.
پس گرفتن و
رجوع در صدقه بعد از قبض یعنی تحویل گرفتن آن توسط گیرنده، جایز نیست؛ حتی اگر بیگانه باشد بنا بر اصح.
تملک نمودن انسان از فقیر آنچه را که به او صدقه داده با خریدن آن یا قبول هبه آن یا به سبب دیگر،
کراهت شدید دارد، بلکه گفته‌شده که حرام است، ولی اگر با
ارث به او برگردد مانعی ندارد.
پنهانی صدقه دادن افضل است و تحقیقاً در روایت وارد شده است: «
صدقه پنهانی، غضب پروردگار را خاموش می‌کند؛ و همان‌طور که آب آتش را خاموش می‌کند، صدقه گناه را خاموش می‌کند و هفتاد باب بلا را دفع می‌کند.» ولی اگر انسان متّهم به ترک مواسات شود و بخواهد تهمت را از خودش دفع نماید یا هدفش اقتدا نمودن دیگری باشد، آشکارا دادن صدقه مانعی ندارد و مخفی نمودن آن تاکید نشده است. این در صدقه مستحب است و اما در صدقه واجب، افضل آن است که مطلقاً، آشکارا بپردازد.
مساعدت و
واسطه شدن در رساندن صدقه، مستحب است؛ پس از پیغمبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم در خطبه‌ای از ایشان است: «کسی که صدقه مردی را به مسکین بدهد مانند او اجر دارد و اگر صدقه در دست چهل هزار انسان بچرخد و دست‌به‌دست شود سپس به مسکین برسد برای همه آن‌ها اجر کامل است و آنچه نزد خدا است بهتر و باقی‌تر است برای کسانی که تقوا داشته باشند و احسان کنند اگر بدانید.»
رد سائل ولو به گمان اینکه بی‌نیاز هست، مکروه است، بلکه به او هرچند چیز مختصری داده می‌شود.
درخواست کردن بدون نیاز، بلکه اگر نیازمند هم باشد شدیداً مکروه است، بلکه گفته‌شده که اولی حرام است؛ و ترک احتیاط سزاوار نیست. و به تحقیق منع مؤکدی از سؤال وارد شده است، در خبر است که: «هر کس از مردم سؤال کند و حال آن‌که روزی سه روز را داشته باشد، خداوند را روز قیامت ملاقات می‌کند درحالی‌که صورتش گوشت ندارد.»
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
