صحاح شش‌گانه اهل سنت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صحاح سته، شش کتاب روايى معروف ميان
اهل سنت است. اهل سنت همه
احادیث فراهم آمده در كتب يادشده (
صحاح سته) را
صحيح مى‌دانند؛ با اين حال دو كتاب
صحيح مسلم و بخارى نزد آنان جايگاه ممتاز و برترى دارند؛ بدين جهت بر اين دو كتاب عنوان «
صحیحین» اطلاق كرده‌اند.
پس از مالک، عصر طلایی حدیث شروع می‌شود و در این عصر است که مجامع حدیث اهل سنت که در رأس آنان
صحاح سته (شش‌گانه) است، به وجود آمد.
صحاح به ترتیب زمان از این قرار است:
۱.
صحیح بخاری یا (الجامع
الصحیح) از ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری، متوفای ۲۵۶ ه.
۲.
صحیح مسلم از ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری متوفای ۲۶۱ ه.
۳.
سنن ابن ماجه از محمد بن یزید بن ماجه قزوینی، متوفای ۲۷۳ ه.
۴.
سنن ابی‌داوود از سلیمان بن اشعث بن اسحق سجستانی، متوفای ۲۷۵ ه.
۵. جامع ترمذی یا (
سنن ترمذی) از ابوعیسی محمد بن عیسی بن سوره (به فتح سین و سکون واو)، متوفای ۲۷۹ ه.
۶.
سنن نسائی (مسمی به مجتبی) از ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب، متوفای ۳۰۳ ه.
کتب شش‌گانه مذکور، به اضافه موطا و
مسند ابن حنبل (متوفای ۲۴۱ ه)
جوامع اولیه حدیث اهل سنت را تشکیل می‌دهد.
اکنون درباره جوامع مذکور توضیحاتی را بیان می‌کنیم:
مالک در ابتدا،
موطا را از احادیث کثیری گرد آورد؛ ولی کم‌کم به
جرح و تعدیل آن‌ها پرداخت و اخیراً حدود هزار
حدیث را حاوی است.
چلبی در کشف الظنون از ابوالقاسم شافعی نقل کرده که موطا مالک به یازده
روایت نقل شده که چهار روایت فعلاً مستعمل است و اشهر واصح آن‌ها روایت یحیی لیثی مصری است و آن سه روایت دیگر را ضعیف شمرده. از
روایات مزبور، روایت ابی‌مصعب احمد بن ابی‌مکر است که حدود صد حدیث بیش از روایات دیگر دارد؛
ولی چاپی را که (المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه) الجمهوریة المتحده باتعلیقات و تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف استاد علم الحدیث جامع از هر انتشار داده، طبق روایت محمد بن الحسن الشیبانی است.
احادیث صحیح بخاری را ابن‌صلاح
با مکررات ۷۲۷۵ حدیث ضبط کرده و نووی و ابن‌تیمیه
نیز در این شمارش از وی
تبعیت نموده‌اند.
ابن خلدون ۹۲۰۰ حدیث تعداد نموده. بعضی این شماره را غلط دانسته‌اند؛ زیرا وی (بظن قوی) از نووی تبعیت کرده، منتهی هنگام
استنساخ، لفظ سبعة آلاف به (تسعة) تصحیف شده؛ ولی ابن‌حجر در تعقیب ابن‌صلاح و نووی، یکان یکان ابواب
صحیح را شماره کرده، سپس گفته:
«کلیه احادیث با حذف مکررات ۲۶۰۲
حدیث است که بر این شماره ۱۵۹ حدیث معلقات مرفوعه و ۱۳۴۱ حدیث کلیه تعالیق اضافه می‌شود.
آن‌گاه فرموده: کلیه احادیث با مکررات بالغ بر ۹۰۸۲ حدیث است که طی ۳۴۵۰ باب در یکصد و چند کتاب از ۲۸۹ شیخ نقل شده که از آنان بخاری به ۱۳۴ شیخ از مسلم منفرد است».
با تحقیق ابن‌حجر معلوم می‌شود سخن ابن‌خلدون اشتباه نیست؛ بلکه ممکن است این اشتباه در نقل
کلام ابن‌صلاح شده و نووی هم دچار اشتباه مزبور شده باشد که مسلماً از ناحیه نسخه‌نویسان رخ داده. بخاری
صحیح را در مدت ۱۶ سال گرد آورد و در کشف الظنون از ۸۲ شرح بر آن نام می‌برد.
صحیح بخاری به چند روایت نقل شده و چون در زمان مؤلف تعداد کثیری از محدثین از مؤلف
استماع کتاب مزبور و نسخه‌برداری نموده‌اند و نیز اختلافی در نسخ ـ چنان‌که در موطا موجود است ـ نمی‌باشد،
ذکر آن نیز بی‌فایده است.
حتی از فربری نقل شده که (
صحیح بخاری را نود هزار نفر از مؤلف
روایت کرده‌اند)، در این سخن گرچه
مبالغه شده، ولی می‌رساند که روایت
صحیح مزبور،
متواتر یا اقلاً
مستفیض است.
از مزایای
صحیح بخاری این است که برای ابواب، عناوینی ذکر می‌کند که از آن‌ها نظریه وی را در مسائل فقهی می‌توان
استنباط نمود نیز وی در ابتدای هر باب،
آیات قرآنیه را آورده که متناسب با عنوان باب است.
وجه تسمیه کتاب بخاری به
صحیح، آن است که وی شرایطی برای ناقلین حدیث که موجب
اطمینان و
وثاقت در نقل آنان باشد، مقرر داشت و
صحیح خود را از احادیثی که واجد شرایط مزبور بود، انتخاب و تدوین کرد؛ زیرا در
موطا و دیگر از کتب قدما به این معنی توجهی نشده بود.
محرک اولیه این کار، اسحاق بن راهویه،
امام حدیث و استاد بخاری است که به شاگردان خود گفت: «لو جمعتم کتابا مختصرا
لصحیح سنة رسول الله ص»؛ «چه خوب بود اگر کتاب مختصری شامل
احادیث صحیح رسول اکرم جمع می‌شد».
بخاری گوید: این سخن در
قلب من تأثیر کرد؛ لذا به جمع
صحیح پرداختم.
و این ابتکار در اثر مسافرت‌ها و دیدن مشایخ حدیث و آشنایی به اوضاع شهرها و
جرح و تعدیلی که نزد مشایخ از روات می‌شد، برای وی حاصل گردید و روی همین زمینه کتابی به نام تمیز رجال نگاشت. (این کتاب به نام
تاریخ کبیر بخاری معروف، و به ترتیب حروف نوشته شده و ضمن ۸ جلد به سال ۱۳۶۱ توسط
دائرة المعارف العثمانیه در حیدرآباد دکن چاپ شده). پس از وی مسلم نیز به همین روش
کتاب خود را ترتیب داد؛ منتهی در بعضی شروط با بخاری اختلاف عقیده داشت.
صحیح بخاری به نقل ابن‌حجر شامل ۷۳۹۷ حدیث (و به نقل
ابن خلدون ۹۲۰۰ حدیث مسند است که به اضافه معلقات و متابعات بالغ بر ۹۰۸۲ حدیث می‌شود و با حذف مکررات، ۲۷۶۲ حدیث باقی می‌ماند؛ و به نقل نووی پس از حذف مکررات، شامل چهار هزار حدیث است. بنا به نوشته صاحب (التاج)
صحیح بخاری را نود هزار نفر از وی
سماع کردند.
البته این عدد مبالغه‌آمیز است؛ ولی حاکی از شهرت و مقبولیت کتاب بخاری در زمان مؤلف می‌باشد.
صحیح مسلم شامل ۷۲۷۵ حدیث است که با حذف مکررات بالغ بر ۴۰۰۰ می‌گردد.
صحیح مسلم از این لحاظ که
احادیث را در فصل مربوط به آن قرار داده و کم‌تر
تکرار نموده، بر
صحیح بخاری ترجیح دارد. گرچه
صحیح بخاری را از جهت صحت و دقت بر آن ترجیح می‌دهند.
درباره
صحیح مسلم نیز باید جمله‌ای را که اخیراً نسبت به
صحیح بخاری و کارهای بزرگان در پیرامون آن گفتم، تکرار کنم؛ زیرا
صحیح مسلم در نزد
اهل سنت مهم‌ترین کتاب حدیث، پس از
صحیح بخاری است (گرچه بعضی مغاربه (اهل مغرب) کتاب وی را بر بخاری ترجیح داده‌اند) و این سخن از شیخ حاکم، حافظ ابوعلی نیشابوری نقل شده: (به نقل نووی در اول شرح خود بر
صحیح مسلم) که: (ما تحت ادیم الارض اصح من کتاب مسلم) یعنی زیر
سفره آسمان، کتابی
صحیح‌تر از
صحیح مسلم نیست.
ولی بزرگان (چون نسائی (به نقل کشف الظنون)) وجه ترجیح اینان را از این جهت دانسته‌اند که مسلم ـ برخلاف بخاری ـ برای هر حدیثی، موضع مناسبی معین و فقط حدیث را در آن‌جا
ذکر، و طرق مختلف حدیث را در همین محل یاد کرده است. به علاوه که تعالیق مسلم فقط ۱۴ موضع است.
از نقایص
صحیح مسلم این است که گرچه احادیث را طی ابواب و فصول آورده، ولی عنوان باب را نیاورده و از این لحاظ،
صحیح بخاری بر آن ترجیح دارد؛ ولی جمعی این کار را بعداً جبران نموده‌اند.
صحیح مسلم توسط
حافظ منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی دمشقی
اختصار شده و در
دمشق به چاپ رسیده است.
جمعی از دانشمندان، احادیث
صحیح بخاری و مسلم را
جمع کرده‌اند و این دو را در تألیف واحدی گرد آورده‌اند.
از آن جمله، جمع بین الصحیحین از فراء بغوی متوفای ۵۱۶ ه و جوزقی نیشابوری متوفای ۳۸۸ ه و شیخ ابی‌محمد اشبیلی متوفای ۵۸۲ ه و ابن‌فرات سرخسی هروی متوفای ۴۱۴ ه و ابن‌عجة قرطبی متوفای ۶۴۲ ه و حافظ ابی‌نصر حمیدی اندلسی متوفای ۳۸۸ ه و غیر اینان‌اند که بر بعضی از این مؤلفات شروحی نیز نوشته شده. بعضی از اینان چون حمیدی،
صحیحین را به ترتیب مسند مرتب ساخته‌اند و بعضی
احادیث مورد اتفاق
شیخین (بخاری و مسلم) را جمع نموده‌اند که از آن جمله مایائی جکنی، محمد حبیب الله بن عبدالله مالکی شنقیطی است که (زاد المسلم فیما اتفق علیه البخاری و المسلم) را که شامل حدود ۱۳۰۰ حدیث است نوشت و به چاپ رسیده.
سنن ابی‌داوود شامل ۴۸۰۰ حدیث است.
درباره این
کتاب گفته شده: کسی که قصد حصر سنن را داشته باشد، به سنن ابی‌داوود مراجعه کند (
علوم الحدیث).
ابن‌کثیر (به نقل از ابن خلکان) در مختصر علوم الحدیث گوید: سنن ابی‌داوود به روایات کثیری به ما رسیده که در بعضی اخباری است که طبق روایات دیگر، موجود نیست و در میان این روایات، روایت ابوعلی لؤلؤی انتشار یافته، سنن ابی‌داوود به توسط جمعی اختصار شده و گروهی نیز بر اصل سنن یا بر اختصارات مزبور، شروح و حواشی نوشته‌اند که از آن جمله: شرح ابوسلیمان خطابی، متوفای ۳۸۸ ه، به نام معالم السنن و شرح سیوطی به نام مرقاة الصعود الی سنن ابی‌داوود و عون المعبود فی شرح سنن ابی‌داوود است. (عون المعبود با متن سنن ضمن چهار جلد بزرگ در کراچی چاپ شده و اخیراً توسط دارالکتاب العربی در بیروت افست شده).
نام دیگر حواشی و شروح این کتاب را در کشف الظنون ببینید.
سنن ابن‌ماجه در بین
صحاح به حسن ترتیب ممتاز است. بر این کتاب
سیوطی و جمعی دیگر شرح نوشته‌اند. شرح سیوطی موسوم به مصباح الزجاجة علی سنن ابن‌ماجه نام دارد. نام پاره‌ای از این شروح را در کشف الظنون ملاحظه فرمایید.
(سنن ابن ماجه با حواشی و
تصحیح اسناد محمدفؤاد عبدالباقی ضمن دو جلد با حروف مشکول توسط مکتبة عیسی البابی الحلبی در قاهره چاپ شده است).
درباره
سنن نسائی گویند بعضی امراء از او پرسید آیا تمام احادیث سنن
صحیح است؟ پاسخ داد نه.
وی گفت تنها احادیث
صحیح را برای ما جمع نما؛ لذا نسائی کتاب سنن کبیر خود را
تلخیص و احادیث معلله را از آن
اسقاط نمود و نام کتاب اخیر را (مجتبی) گذارد و همین کتاب اخیر است که در شمار
صحاح سته محسوب می‌گردد.
گفته شده سنن نسائی جامع مزایای کتب شش‌گانه است. درباره شرائط صحت نزد نسائی گفته شده : شروطی را که نسائی درباره
رجال سند قائل است از شروط (مسلم) شدیدتر می‌باشد.
سنن نسائی در بین
صحاح ست، به کثرت تکرار احادیث معروف است حتی یک
حدیث (حدیث نیت) را ۱۶ بار
تکرار نموده (رک: التاج).
درباره جامع ترمذی (
سنن ترمذی) نقل شده که پس از تألیف مزبور آن را بر علمای
حجاز و
عراق و
خراسان عرضه داشت و مورد قبول همگان واقع شد. از مزایای جامع ترمذی، قلت تکرار احادیث آن است.
این
کتاب به نام (جامع و نیز سنن) نامیده شده و شامل حدود پنج هزار حدیث است.
مسند ابن حنبل، بزرگ‌ترین کتابی است که از متقدمین به جا مانده؛ زیرا جامع متجاوز از سی هزار حدیث است. (به نقل ابن خلدون ۳۱ هزار حدیث).
ابن حنبل خود گوید: هذا الکتاب جمعته و انتقیته من اکثر من سبع‌مائة الف حدیث و خمسین الفا؛
که طبق این گفتار، کتاب مزبور از هفتصد و پنجاه هزار حدیث گرد‌آوری و انتخاب شده است).
نیز وی به پسرش عبدالله که راوی مسند است، گوید: احتفظ بهذا المسند فانه سیکون للناس اماما؛ این
مسند را نگهداری کن؛ زیرا به‌زودی راه‌نمای مردم خواهد شد.
گروهی از دانشمندان، دو یا چند یا تمام
صحاح نام‌برده را در یک کتاب
جمع و تألیف نموده‌اند که نام بعضی از کتب جمع بین الصحیحین (
صحیح بخاری و مسلم) را یاد نمودیم.
از جمله کتبی که جامع
صحاح است، کتاب «جامع الاصول لاحادیث الرسول»، تألیف ابوالسعادات مبارک بن محمد معروف به ابن‌اثیر جزری شافعی متوفای ۶۰۶ است که کتاب رزین را اصل و مبنی قرار داده و چون رزین به پاره‌ای از
اخبار کتب شش‌گانه مزبور (
صحيح بخاري، مسلم، موطأ، سنن ابي‌داوود، جامع ترمذي، سنن نسائي) اکتفا کرده (گرچه از مقدمه تیسیر الوصول چنان مستفاد می‌شود که این کار به کوشش رزین صورت گرفته.)، ابن‌اثیر سایر روایات کتب نام‌برده را ضمیمه، و برای
اختصار، اسناد روایات را حذف، و فقط به ذکر آخرین راوی (صحابی یا تابعی) اکتفا نموده.
منتها در آخر کتاب، اسامی کلیه روات را به ترتیب حروف آورده. هم‌چنین نام کتبی را که حدیث مزبور در آن ذکر شده، در صدر هر حدیث یاد کرده.
کار دیگری که در این
کتاب تازگی دارد این است که ابواب
احادیث را به ترتیب حروف آورده؛ مثلاً: کتاب ایمان، ایلاء الخ (
صحاح سته معروف بانضمام موطا مالک)؛ و چون بعضی
روایات محتاج به شرح یا ایضاح الفاظ مشکله بوده، این کار را نیز در ذیل هر حدیث انجام داده.
این کتاب که حقا کاری بزرگ و بی‌سابقه و در عین حال بسیار مفید بوده مورد
استقبال دانشمندان متأخر واقع شده و جمعی چون شرف‌الدین، ابن‌بارزی حموی، قاضی حماه متوفای ۷۳۸ و شیخ صلاح‌الدین علایی دمشقی متوفای ۷۶۱ و ابن‌دبیع شیبانی متوفای ۹۴۴ و فیروزآبادی (صاحب قاموس) متوفای ۸۱۷ و غیر اینان، به اختصار آن پرداخته‌اند.
و چون از این مختصرات، اختصار ابن‌دیبع مکرر طبع شده (در هند و در مصر) و به گفته چلبی بهترین مختصرات نام‌برده است، معرفی اجمالی آن بی‌مناسبت نیست.
این کتاب بر مبنای کتاب (تجرید الاصول) شرف‌الدین ابن‌بارزی (مذکور در فوق) و به ترتیب حروف معجم نوشته شده، منتها چون در کتاب سابق علائم اختصاری برای صاحبان اصول وضع شده و این علائم را خارج از متن کتاب (در حواشی) جای داده و شرح الفاظ غریبه و معانی مشکله را نیز
اسقاط کرده بود، ابن‌دیبع برای رفع اشتباه، نام اصول مزبور را به اختصار در آخر هر حدیث آورده و
ایضاح مشکلات کتاب را طی هر حدیث بیان کرده و احیاناً اشتباهات مؤلف و سابقین را یادآور شده است.
چاپ
مصر این کتاب در مطبعه مصطفی حلبی، طی دو جلد به حروف معرب (مشکول) به طرز
زیبایی انجام شده.
در این‌جا مناسب است از کتاب رزین که اصل و مبنای کار ابن‌اثیر و ابن‌دیبع و سایرین بوده، به این جمله اکتفا کنیم که گفته‌اند: «الفضل لمن سبق».
شیخ علاء‌الدین علی بن حسام مشهور به متقی هندی، متوفای ۹۷۵ یا ۹۷۷ ه، کتاب کبیر سیوطی (جمع الجوامع) را به ترتیب حروف مرتب نموده و
کنزالعمال نامیده است. (این کتاب توسط دایرة المعارف العثمانیه در حیدرآباد
هند طبع شده است). وی نیز جامع صغیر سیوطی را مرتب و مبوب نموده و «منهج العمال فی سنن الاقوال» نام گرفته.
جامع المسانید از حافظ عماد‌الدین (ابن‌کثیر) دمشقی متوفای ۶۹۴ است که کتب ده‌گانه (
صحاح ست و مسانید اربعه) را جمع نموده.
از کتبی که اخیراً این کار را به روش نوینی تجدید نموده، کتاب (التاج) است. این کتاب تألیف شیخ منصور علی ناصف از علمای (ازهر) مصر، در عصر حاضر است که پنج کتاب (
صحیح بخاری، مسلم، سنن ابی‌داوود، جامع ترمذی، مجتبی نسائی) از
صحاح سته را در این تألیف گرد آورده و آن را در سال ۱۳۴۷ پس از شش سال و اندی به اتمام رسانده. مؤلف در این کتاب احادیث را به روش
کتب فقهی آورده و از این لحاظ برای مراجعه فقها بسیار سودمند است.
در این کتاب، احادیث مکرره و سلسله
اسناد حذف و فقط نام آخرین راوی در ابتدای هر حدیث، و نام مخرج آن (مؤلف کتابی که از آن حدیث را نقل نموده) در آخر حدیث آورده شده و بدین طریق، کلیه احادیث کتب مزبور را به انضمام شرح موارد لازمه طی پنج جلد گنجانده است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «صحاح شش‌گانه اهل سنت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۷.
