شکوفایی مساجد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رونق و شکوفایی
مسجد در ایجاد و تداوم
فرهنگ دینی بسیار مؤثر است. امروزه با توجه به
تهاجم فرهنگی گسترده دشمنان
انقلاب و
اسلام و تغییر نگرش افکار عمومی درباره
دین و دین‌داری، لازم است مسجدها با شیوه‌ها و ابزار نوینی، رسالت دینی خود را انجام دهند.
در این راستا، نخست موانع و سپس علل رونق و شکوفایی
مسجد را بررسی می‌کنیم. می‌دانیم که تقویت علل رونق و شکوفایی مسجد، در برخی موارد به مسائل گوناگون و پیچیده اجتماعی و فرهنگی مربوط می‌شود که ارائه راه کارهای اصلاحی در حد این کتاب و متناسب با فضای رسانه را مشکل می‌کند. بنابراین، به مطرح کردن علل شکوفایی مبتنی بر رفع موانع بسنده می‌کنیم و از طرح راه حل مستقلی برای رفع موانع اجتناب می‌کنیم. ضمن اینکه عنوان موانع و شیوه بحث و تحلیل موانع و علل آن تا حدود زیادی راه کارها را نشان می‌دهد.
وضعیت نوین فرهنگی و شکل‌گیری نظام جدید ارزشی جامعه، دین‌داری را در مراحل ویژه‌ای قرار داده و
بینش افکار عمومی را نسبت به کیفیت عمل به دستورهای دینی دگرگون کرده است. در این فضا، مسجد به عنوان برترین پایگاه دینی که در گسترش فضایل و
تربیت دینی افراد جامعه مؤثر است، با چالش‌هایی روبرو است که از شکوفایی آن جلوگیری می‌کنند. در این بخش می‌کوشیم موانع بالندگی و استقبال عمومی از مسجد را بررسی کنیم.
امروزه بسیاری از شهرنشینان، بخش زیادی از وقت خود را در بیرون از
خانه به سر می‌برند و به دلیل وجود گرفتاری‌های زندگی و نیازهای اقتصادی، ناچار بیش از یک شغل دارند. این تراکم کاری علاوه بر خستگی
جسم، سبب کسالت و افسردگی روحی نیز می‌شود که برای رفع آن، فرد نیاز به استراحت دارد؛ یعنی بسیاری از شهروندان وقتشان را به دو بخش تقسیم می‌کنند: قسمتی را در خارج از خانه برای کار و رفع نیازهای زندگی می‌گذرانند و باقی مانده آن را در خانه به استراحت می‌پردازند. روزهای تعطیل نیز به استراحت، تفریح یا
دیدار از خویشاوندان می‌پردازند. در این شرایط
جسمی و روحی، حوصله‌ای برای رفتن به مسجد و حضور در میان صف‌های
نماز جماعت و شنیدن سخنان
امام جماعت باقی نمی‌ماند. در این شرایط، سخن از ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی و عبادی مسجد، چیزی چز شعار و نظریه‌پردازی نیست و تبلیغات هم اثر چندانی نخواهد داشت.
حضور در مسجد، به امنیت روانی
و دست کم آمادگی
جسمی و روحی نیاز دارد که گوناگونی کارها این آمادگی را از میان می‌برد. از این رو،
ائمه (علیهم‌السّلام) در روایت‌ها به تعادل، توجه همه سویه به مسائل زندگی و خودداری از زیاده‌روی در بعد خاص توصیه کرده‌اند.
یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های مسجد، برگزاری مراسم در مناسبت‌های دینی است که از نقاط قوّت مسجدها به شمار می‌آید و سبب رونق و شکوفایی مسجد می‌شود و بسیاری از افراد، با انگیزه شرکت در چنین مراسمی در مسجد حاضر می‌شوند. کیفیت و چگونگی برگزاری این مراسم در تداوم حضور شرکت کنندگان بسیار مؤثر است. استقبال نمازگزاران از این مجالس به محتوای برنامه، مکان و زمان آن، شخصیت دیگر شرکت کنندگان تناسب مجلس با نیازها، سلیقه‌ها و فرهنگ شرکت کنندگان بستگی دارد. اگر این مسائل رعایت نشود، مراسم‌های مذهبی مسجد، با استقبال خوبی رو به رو نخواهد شد.
در این میان، برنامه‌هایی که رسانه در مناسبت‌های مذهبی پخش می‌کند، معمولاً چنین ویژگی‌هایی دارند و از سطح کمی و کیفی خوبی بهره می‌برند. بنابراین افراد با وجود برنامه‌های رسانه در مسجد حاضر نمی‌شوند. بسیاری از کسانی که در مراسم دینی مسجد شرکت نمی‌کنند، در پاسخ به این پرسش که چرا در مسجد حاضر نمی‌شوید می‌گویند: برنامه‌های تلویزیون از برنامه‌های مسجد محل پربارتر و بهتر است.
مسجد، کانون مردمی و پایگاه اجتماع و
وحدت مردم از تمام گروه‌هاست. مسجد در هنگام
نماز،
مؤمنان نمازگزار را در کنار هم جمع می‌کند و همه با رعایت یک نوع آداب، یک خدا را می‌پرستند و با کنار گذاشتن هر گونه اختلاف از نظر
ثروت، سواد،
سن،
نژاد، موقعیت اجتماعی و جنس به
عبادت می‌پردازند. وجود اختلاف‌ها و نزاع‌ها در چنین فضایی، زمینه پراکندگی و حاضر نشدن مردم را در مسجد ایجاد می‌کند. برخی از این اختلاف‌ها را بررسی می‌کنیم:
مسجد جنبه‌های سیاسی گسترده‌ای دارد، ولی اختلاف‌های سیاسی، حزب‌گرایی و تعصب به یک جناح، فضای مسجد را آشفته می‌کند. گاهی دیده می‌شود که مسجد بر اساس گرایش‌های سیاسی، به چند دسته تقسیم می‌شود و برخی جناح‌ها در مسجد ویژه‌ای حاضر می‌شوند و مخالفان آنان به آن مسجد نمی‌روند.
در این شرایط، گفت و گوی مسالمت‌آمیز و پرهیز از حرکت‌های افراطی سیاسی و معیار قرار دادن اسلام برای حفظ وحدت لازم است. در این میان، امام جماعت نقش تعیین کننده‌ای دارد.
اختلاف میان اعضای هیئت امنا در مسائل جاری مسجد، گاهی سبب ایجاد دو دستگی میان نمازگزاران می‌شود و فضای مسالمت آمیز مسجد را با نقدهای مخرب آشفته می‌کند. مسجد مکانی برای عبادت و
آرامش روحی است و این اختلاف‌ها علاوه بر اینکه بر کیفیت فعالیت‌های مسجد اثر بدی می‌گذارد، مسجد را از آرامش خارج می‌کند. اهالی محل هم به دلیل
اختلاف هیئت امنا انگیزه‌ای برای حضور در مسجد نمی‌یابند.
نقش
امام جمعه، امام جماعت و امور مساجد، در برطرف کردن این اختلاف‌ها بسیار مؤثر است.
در بررسی نقاط
ضعف و قوت مسجدها، بیان شد که پایین بودن سطح کمی و کیفی فعالیت‌های مسجد از نقاط ضعف مسجد است که سبب حاضر نشدن افراد در مسجد می‌شود. از مسجدی که فقط نماز جماعت به صورت خشک و بی‌روح در آن برقرار می‌شود، نمی‌توان شکوفایی و حضور همه سویه مردم را انتظار داشت. وقتی مسجد در سطح گسترده فعالیت ندارد، اهالی محل برای حضور در مسجد کمتر انگیزه دارند. این عامل مهمی در حذف فرهنگ مسجد از جامعه است. متاسفانه، بسیاری از مسجدها که امام جماعت همیشگی در آنها حضور ندارد، با این مشکل رو به رو هستند.
نشستن در مسجد، عبادت است و سبب آرامش و
رحمت الهی می‌شود. حاضران در مسجد میهمانان و زائران پروردگار هستند. نشستن در مسجد گنجینه‌ای بهشتی بلکه بهتر از نشستن در
بهشت است.
اطلاع از این موارد، در ایجاد انگیزه و گرایش‌های اهالی محل برای حضور در مسجد بسیار مؤثر است. آگاهی از ثواب بسیار زیاد نماز جماعت و حضور در مسجد، از لحاظ روانی عامل مهمی برای حضور افراد در مسجد به شمار می‌رود.
علاوه بر نمازگزاران، افرادی در مسجد حاضر می‌شوند که گرایش‌های دینی کمتری دارند و شاید وضع ظاهری مناسبی هم (از نظر دینی) نداشته باشند. برخورد افراد مسجدی با این افراد، در تداوم حضور آنان در مسجد تاثیرگذار است. برخی افراد به سبب برخورد نامناسب افراد اهل مسجد، برای حضور در مسجد
علاقه چندانی ندارند. متاسفانه این برخوردهای نامناسب بیشتر در برخورد بزرگسالان با
جوانان و نوجوانان رخ می‌دهد که نسل آینده مسجد را تشکیل می‌دهند. اجازه ندادن به نوجوانان برای ایستادن در صف اول و کمک نکردن به آنان برای انجام دادن فعالیت‌های مسجد، نمونه‌ای از این بدرفتاری‌هاست.
گاهی برخورد نامناسب افراد مذهبی در خارج از مسجد، سبب پیدایش این تصور می‌شود که افراد مذهبی شخصیت اجتماعی و انسانی مناسبی ندارند و در نتیجه نسبت به
دین و مکان‌های دینی دلسرد و وازده می‌شوند. این افراد، دین را از رفتار دین‌داران می‌آموزند و بدرفتاری آنان سبب دین‌گریزی می‌شود که نتیجه و نمود عملی آن حاضر نشدن در مسجد است.
در برخی موارد حتی همسایگان مسجد نیز تنبلی می‌کنند و در مسجد حاضر نمی‌شوند. با اینکه حضور آنان در مسجد به وقت زیادی نیاز ندارد. در صدر اسلام، عده‌ای از مسلمانان گرمای هوا را بهانه قرار می‌دادند و از حضور در نماز جماعت ظهر خودداری می‌کردند. پیامبر از این موضوع بسیار ناراحت شدند و فرمودند: من تصمیم گرفته‌ام خانه کسانی را که در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند بسوزانم. در این اوضاع
آیه ۲۳۸
سوره بقرهنازل شد: در انجام همه نمازها به ویژه نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید و از روی
خضوع و
اطاعت، برای خدا بپا خیزید (و تنبلی نکنید).
رفتار انسان بر اساس نظام شخصیتی و هویت اوست که عوامل گوناگونی از جمله محیط و اجتماع در شکل‌گیری آن مؤثرند.
انسان موجودی اجتماعی است و بی‌شک به تنهایی نمی‌تواند نیازهای خود را برطرف سازد. پس ناچار است در جامعه انسانی زندگی کند. زندگی در کنار اعضای جامعه و رفع برخی نیازها به وسیله دیگران، با توجه به روحیه اثرپذیری انسان، زمینه مناسبی را برای الگوبرداری و شکل‌گیری شخصیت او بر اساس محیط پیرامونش فراهم می‌کند. اگر فرد در محیطی رشد کند که موضوع‌های دینی همچون مسجد و نماز، ارزشی نداشته باشد یا برخلاف آنها تبلیغ شود، نمی‌توان انتظار داشت که او به مسجد علاقه‌مند گردد.
یکی از مهم‌ترین عواملی که مانع رونق و شکوفایی مسجد می‌گردد دگرگونی و سست شدن نظام ارزشی جامعه است؛ زیرا ارزش رفتارهای اجتماعی افراد، بر اساس یک نظام رفتاری مشخص می‌شود. به عبارت دیگر، تعیین هنجارهای جامعه، بر اساس یک نظام ارزشی صورت می‌گیرد. حضور در مسجد نیز رفتاری است که اگر در جامعه جایگاهی نداشته باشد (ضد ارزش به شمار می‌آید) تداوم چندانی نمی‌یابد.
در بافت قدیمی شهرها، مسجدها محور بوده‌اند و وسعت و موقعیت قرارگیری مسجدها به شکلی بوده که مجموعه محله را در پوشش خود قرار می‌داده است. همه اهل محله می‌توانستند به راحتی به مسجد رفت و آمد کنند،
ولی امروزه سایه‌های تجدد در شهرهای ما دیده می‌شود. ساختمان‌های بلند و گسترده، شبکه‌های شطرنجی وسیع، تراکم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و سازهای شهری و نبود طراحی و برنامه‌ریزی مناسب و اصولی، ابعاد انسانی و فرهنگی شهر را دچار مشکل کرده است.
از این رو، در شهرک‌های جدید و محله‌های نوساخت شهرها، به موقعیت و ساخت مسجد کمتر توجه شده و کمبود مسجدها یا دور بودن آنها از محل زندگی، مانعی برای حضور در مسجد و رونق آن در شهرهای امروز به شمار می‌رود.
رفتارهای انسان‌ها برخاسته از افکار و باورهای آنهاست. رفتارهای دینی نیز از این
قانون مستثنا نیست. بنابراین، حضور در مساجد و انجام تکالیف دینی، افکاری متناسب با آن را می‌طلبد، جریان‌هایی که سبب تضعیف باورهای دینی می‌شوند و باورهای دینی را مورد هجمه قرار می‌دهند، مانع رونق و شکوفایی مسجد هستند. این جریان‌ها معمولاً پایه و اساس عقلانی ندارند و از بنیان فکری بی‌بهره هستند. آنها با توجه به ویژگی‌های افراد، جوان بودن، ضعف ایمان دینی... خواسته‌ها و مقاصد خود را به دیگران تحمیل می‌کنند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شکوفایی مساجد»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۲۳.
