شفاء الغلیل فی ما فی کلام العرب من الدخیل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «شفاء الغلیل فی ما فی کلام العرب من الدخیل»، به
زبان عربی،
اثر شهاب الدین، احمد بن محمد بن عمر الخفاجی (م ۱۰۶۹)، می‌باشد.
که در آن، واژه‌ها و کلماتی که از زبان‌های دیگر وارد
ادبیات و زبان عربی شده (و در اصطلاح به آنها دخیل گفته می‌شود) و در بین مردم رواج پیدا نموده است، گردآوری شده است.
کتاب، در یک
جلد تنظیم شده و کلمات دخیل با نگاه به
حروف آغازین آنها، به ترتیب حروف الفبا مرتب شده‌اند.
مؤلف، در ذیل هر یک از کلمات دخیل توضیحات ارزش مندی را ذکر نموده است؛ به عنوان نمونه:
۱. در مورد کلمه «
بخت نصر » می‌فرماید: نون، مضموم است و صاد، مفتوح و مشدد؛ ساکن کردن آن، تنها در
شعر،
جایز است. «بخت نصر»،
نام شخصی است که
بیت المقدس و شامات را ویران نمود و
قوم یهود را از آن دیار آواره کرد و عده زیادی از آنها را به
قتل رساند. این
اسم، معرب و مرکب است، مانند «حضرموت» و « «بعلبک». لازم به یادآوری است که «نصر» مانند «بقم» با تشدید عین الفعل تلفظ می‌شود... و در کتاب «المقتضب» ابن سید، چنین آمده است:
«بخت» معرب بوخت بوده و به معنی
پسر و «نصر» اسم بتی است که آن پسر، در نزد آن یافت شده است و چون پدری از برای وی شناخته نشده، به این اسم نامیده شده است.
۲. در مورد کلمه «ترنجان»، می‌فرماید: نام یک گونه خاص از ریحان است. این
لفظ، عامی و مولد (جدید) است. ریحان در لغت به هر گیاه خوش بویی گفته می‌شود و...
۳. در مورد
کلمه «خرشف»
می‌گوید: نوع خاصی از کاهوی بیابانی بوده و مفرد آن، «خرشفة» است. به این نوع کاهو، «خس الکلب» نیز گفته می‌شود که در کناره‌های نهرها و رودخانه‌ها می‌روید. بر روی برگ‌های آن خار وجود دارد و رنگ آن، به زرد متمایل می‌باشد...
قبل از کتاب «شفاء الغلیل»، کتاب‌های متعددی همچون «المعرب» ابو منصور جوالیقی، «المزهر» سیوطی و «ادب الکاتب» ابن قتیبه، موضوع خود را به گردآوری کلمات دخیل
اختصاص داده‌اند، ولی نویسنده این کتاب، علاوه بر ادامه راه مؤلفین قبل از خود، لهجه‌های محلی هر یک از مناطق و شهرهای گوناگون را نیز در کتاب آورده است؛ بدین سان
مطالعه این کتاب، فواید زیر را در بر دارد:
۱. شناختن ملل مختلفی که در آن
زمان با کشور
مصر روابط تجاری و سیاسی داشته و یا با آن کشور به کارزار و
جنگ پرداخته‌اند؛
۲. آگاهی از مشاغل، حرفه‌ها و کسب و کار روزمره مردم آن دوره؛
۳. اطلاع یافتن از رسم و رسوم اجتماعی و حکایات و داستان‌های رایج بین مردم.
کتاب، توسط دکتر محمد کشاش تصحیح شده است.
فهرست‌های زیر در آخر کتاب ذکر شده است:
۱. فهرست مصادر و مراجع؛
۲. فهرست آیات قرآنی؛
۳. فهرست
احادیث نبوی؛
۴. فهرست آثار صحابه و خلفاء؛
۵. فهرست اشعار؛
۶. فهرست ارجاز (رجزها)؛
۷. فهرست انصاف ابیات (نیم بیت‌ها)؛
۸. فهرست منظومه‌های دیگر؛
۹. فهرست امثال؛
۱۰. فهرست کتبی که در متن آورده شده است؛
۱۱. فهرست لغات و لهجه‌های شهرها و گروه‌های مختلف؛
۱۲. فهرست مواد لغوی؛
۱۳. فهرست محتویات.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
