شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابو القاسم نجم الدین جعفر بن حسن هذلی، معروف به
محقق حلی، محقق اول (م ۶۷۶ ق)،
کتاب شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام را
تالیف کرده اند.
کتاب شرائع الاسلام از بی نظیرترین
آثار فقهی
امامیه و از مشهورترین و مهم‌ترین آثار بجامانده از
محقق حلی (قده) می‌باشد.
این کتاب از
زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و شروح متعددی هم چون «مسالک الافهام»
شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)، «مدارک الاحکام» سید محمد عاملی (م ۹۴۶ ق)، «جواهر الکلام»
شیخ محمد حسن نجفی (م ۱۲۶۱ ق)، «مصباح الفقیه» آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۲ ق) بر آن نگاشته شده است.
در الذریعة پس از ذکر نام تعدادی از حواشی کتاب این گونه می‌نویسد: هذا ما حضرنی من الشروح التی لها عناوین خاصة تذکر فی محالها و سیاتی قرب مائة شرح بعنوان شرح
الشرائع لیس لها عنوان خاص.
این کتاب از زمان نگارش در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و بیش از هفتصد و پنجاه
سال متن درسی
حوزه‌های علمیه شیعه بوده است.
اگر چه محقق حلی دارای
آثار علمی همچون «
مختصر النافع»، «النهایة و نکتها» و «المعتبر» می‌باشد. اما
شرایع الاسلام به
دلیل نظم و ترتیب کم نظیر فروعات فقهی و دقت و شیوه بی نظیر در طرح مباحث از جایگاه خاص و رتبه والایی برخوردار است.
آقا بزرگ تهرانی در الذریعة درباره این کتاب می‌نویسد: و کتابه هذا من احسن المتون الفقهیة ترتیبا و اجمعها للفروع.
مؤلف بعدها
شرایع الاسلام را خلاصه نموده و آن را «النافع فی
مختصر الشرایع» نامیده است که به «
مختصر النافع» مشهور شده است. بعدها نیز
مختصر النافع که همچون
شرایع الاسلام فقه
مختصر و فتوایی است بوسیله محقق حلی شرح استدلالی زده شده است و کتاب المعتبر تدوین و تالیف شده است.
از تاریخ دقیق تالیف کتاب اطلاع دقیقی در
دست نیست اما بنا به تاریخ اتمام نسخه جلد اول که به خط شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلی که مربوط به سال ۶۷۰ ق است، تاریخ اتمام
شرائع الاسلام قبل از سال ۶۷۰ ق یعنی هفت سال قبل از
وفات مؤلف می‌باشد.
به دلیل
اهمیت کتاب نسخه‌های متعدد خطی از این کتاب چاپ شده است. از اولین چاپ‌های این کتاب، نسخه‌ای است که مربوط به سال ۱۳۷۷ ق است و در چاپخانه خورشید بوسیله مکتبة علمیة اسلامیة چاپ شده است که از مصادر مقابله و تصحیح کتاب موجود می‌باشد.
چاپ دیگر کتاب مربوط به سال ۱۳۸۹ ق است که در
نجف اشرف چاپ شده است.
کتاب موجود بوسیله مؤسسه اسماعیلیان در سال ۱۴۰۸ ق در
قم تجدید چاپ شده و مصحح و محقق آن شیخ عبد الحسین محمد علی بقال می‌باشد.
در الذریعة به سه نسخه اشاره شده که عبارتند از:
۱- نسخه کتابخانه شیخ محمد سماوی به خط شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلی که
جراحت او را
امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف به نحوه‌ای که در کتاب کشف الغمة ذکر شده
شفا داده است. جلد اول آن در سال ۶۷۰ ق و جلد دوم آن در سال ۷۰۳ ق پایان یافته است.
۲- نسخه متعلق به کتابخانه مجد الدین نصیری در
تهران مربوط به سال ۶۷۴ ق می‌باشد.
۳- نسخه متعلق به کتابخانه آل طالقانی در
نجف اشرف، به خط محمد کاظم بن محمد باقر یزدی که در سال ۱۱۰۵ ق نگارش آن به پایان رسیده است.
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه نیز به ۱۶ نسخه خطی اشاره شده است که قدیم‌ترین آنها نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی با شماره ۴۶۶ است که مربوط به سال ۶۷۰ ق است و همین طور نسخه کتابخانه دانشگاه تهران با شماره ۷۰۲ مربوط به سال ۶۷۳ ق که هر دو کتاب در زمان زندگانی مؤلف نوشته شده است.
در چاپ کتاب موجود از دو نسخه خطی که متعلق به کتابخانه عمومی
آیة الله حکیم در نجف اشرف است و یک نسخه چاپی استفاده شده است.
نسخه اول نزدیک به عصر مؤلف و در سال ۷۲۸ یا ۷۳۱ نوشته شده است این نسخه اگر چه ناقص بوده و از اوائل کتاب تا بعد از ذکر
قیام در
کتاب صلاة و همین طور از عبارت «فی الاختلاف فی الدعویین...» را ندارد اما نسخه مورد
اعتماد و اصل و اساس در چاپ کتاب موجود بوده و با رمز «ا» مشخص شده است.
نسخه دوم نسخه کامل و خوش خطی است که در سال ۱۰۲۰ ق نوشته شده و با رمز «ن» مشخص شده است. نسخه چاپی در
سال ۱۳۷۷ ق بوسیله کتابخانه علمیه اسلامیه و در چاپخانه خورشید چاپ شده و با رمز «ه» مشخص شده است.
شیوه تقسیم بندی مطالب کتاب از مشخصه‌های بارز کتاب می‌باشد. مباحث فقهی در چهار قسمت
عبادات،
عقود،
ایقاعات و احکام دسته بندی شده و سپس هر کدام از این چهار قسمت به صورت کتاب‌های مستقلی که در موضوعی واحد دارای اشتراک هستند گردآوری شده.
سپس هر کتاب را به ارکان، فصول، مقدمات، انظار و اطراف، بصورت منظم به بخش‌های جداگانه تقسیم شده است. و در نهایت هر کدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصی تقسیم نموده است. بنابراین مباحث فقهی در یک شبکه معظم، مدون شده است.
کتاب از دو مجلد تشکیل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ایقاعات و
احکام می‌باشد.
قسمت عبادات شامل ۱۰ کتاب می‌باشد که عبارتند از:
طهارت،
صلاة،
زکات،
خمس،
صوم،
اعتکاف،
حج،
عمره،
جهاد،
امر به معروف و نهی از منکر.
قسمت دوم (عقود) شامل ۱۵ کتاب است که عبارتند از:
تجارت،
رهن،
ضمان،
صلح،
مضاربه،
مزارعه و
مساقاة،
ودیعه،
عاریه،
اجاره،
وکالت،
وقف، صدقات هبات،
سبق و رمایه،
وصایا و
نکاح.
البته در این قسمت کتاب‌های
مفلس،
حجر،
شرکت، سکنی و حبس نیز آورده شده است.
قسمت سوم (ایقاعات) از ۱۱ کتاب تشکیل می‌شود که عبارتند از:
طلاق،
خلع و مبارات،
ظهار،
ایلاء،
لعان،
عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاء،
اقرار،
جعاله، ایمان و
نذر.
قسمت چهارم (
احکام) شامل ۱۲ کتاب است که عبارتند از:
صید،
ذباحه،
اطعمه و اشرب،
غصب،
شفعه،
احیاء موات، فرائض،
قضا،
شهادات،
حدود و تعزیرات،
قصاص و دیات.
قابل توجه است که قسمتی از بخش احکام در قسمت اول کتاب از صفحه ۱۵۴ به بعد آورده شده است.
کتاب
شرایع الاسلام با توجه به ویژگی‌های خاصی که دارد در طول قرن‌های متمادی مورد توجه بزرگان از
فقها قرار گرفته است عبارت‌های واضح، دقت در رساندن معانی،
ایجاز در بکار گرفتن الفاظ، شیوه بی نظیر در طرح مباحث، امانت داری در بیان افکار و نظریات این کتاب را از سایر کتاب‌های فقهی متمایز نموده است.
در الذریعة درباره کتاب این گونه آمده است: و کتابه هذا من احسن المتون الفقهیة ترتیبا و اجمعها للفروع.
از ویژگی‌های مهم کتاب این است که هم دارای شروح متعدد و هم تعلیقه‌ها و یا حواشی زیادی می‌باشد و علمای متاخر از مؤلف از راه‌های مختلف به کتاب توجه داشته و در
حدود صد شرح و حاشیه در کتاب اعیان الشیعة و الذریعة ذکر شده است.
در الذریعة درباره شروح کتاب این گونه گفته شده: و للعلماء علیه حواشی کثیرة بل و ان معظم الموسوعات الفقهیة الضخمة التی الفت بعد عصر المحقق شروح له.
و همین طور: سیاتی قرب مائة شرح بعنوان شرح
الشرایع لیس لها عنوان خاص.
، و همین طور در صفحات ۳۱۶ تا ۳۳۲ از شماره ۱۱۶۷ تا ۱۲۱۸ حدود ۵۰ شرح را نام برده است.
در اعیان الشیعة این گونه آمده است، و کل من اراد الکتابة فی الفقه الاستدلالی یکتب شرحا علیه کمسالک الافهام، مدارک الاحکام، جواهر الکلام، هدایة الانام، مصباح الفقیه و غیره. و صنف بعض العلماء شرحا لتودداته خاصة.
اگر چه شروح
شرایع بسیار زیاد است اما به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود.
۱- مسالک الافهام الی
شرائع الاسلام،
تالیف شیخ زین الدین بن علی عاملی،
شهید ثانی (م ۹۶۶ ق).
۲- مدارک الاحکام فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف سید شمس الدین محمد بن علی موسوی عاملی (م ۹۴۶ ق).
۳- جواهر الکلام فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف شیخ محمد حسن بن شیخ باقر نجفی (م ۱۲۶۱ ق).
۴- مصباح الفقیه فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف حاج آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۲ ق).
۵- شرح
الشرائع، تالیف میرزا حبیب الله بن محمد دشتی (م ۱۳۱۲ ق).
۶- دلائل الاحکام، تالیف سید ابراهیم بن محمد باقر موسوی قزوینی، صاحب کتاب الضوابط (م ۱۲۶۲ ق).
۷- مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح
شرائع الاسلام، تالیف سید عبدالله بن محمد رضا شبر (م ۱۲۴۲ ق).
۸- شرح
الشرائع، تالیف سید رضا بن سید مهدی بحر العلوم طباطبایی نجفی.
۹- سبل السلام فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف شیخ محمد رفیع بن عبد المحمد کرازی نجفی (م ۱۳۰۰ ق).
۱۰- شرح
شرایع، مدقق شیروانی، محمد بن حسن، داماد مجلسی اول.
۱۱- تقریر الحرام فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف ملا محمد علی بن ملا حسین تستری.
۱۲- جامع الجوامع، تالیف سید حسن بن سید محسن اعرجی کاظمی.
۱۳- شرح
شرایع، تالیف ملا محمد باقر یزدی حائری، این کتاب تقریر بحث استادش فاضل اردکانی است.
۱۴- هدایة الانام فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف شیخ محمد حسین بن هاشم عاملی کاظمی (م ۱۳۰۸ ق).
۱۵- مبانی جعفریه یا شرح
شرایع، تالیف شیخ جعفر بن شیخ عبد الحسین آل شیخ راضی نجفی.
۱۶- شوارع الاعلام فی شرح
شرائع الاسلام، تالیف سید محمد حسین بن محمد علی شهرستانی (م ۱۳۱۵ ق).
حواشی و تعلیقه‌های
شرایع نیز زیاد است که در الذریعة جلد ۶ صفحات ۱۰۶ تا صفحه ۱۰۹ و همین طور در جلد ۱۳ از صفحه ۳۱۶ تا ۳۳۲ ۵۴ شرح
شرایع که به مهم‌ترین آنان ذکر شده است اشاره می‌شود.
۱- حاشیه بر
شرایع، تالیف
محقق کرکی، شیخ علی بن حسین بن عبد العالی (م ۹۴۰ ق).
۲- حاشیه بر
شرایع: تالیف شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفی، معاصر محقق کرکی.
۳- حاشیه بر
شرایع، تالیف زین الدین علی بن احمد شامی عاملی، معروف به شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)، این کتاب دو جلد است و مسالک الافهام و در ۷ جلد تالیف شده است.
۴- حاشیه بر
شرایع، تالیف ملا محمد علی بن حسین تستری مؤلف تقریر الحرام.
۵- حاشیه بر
شرایع، تالیف آقا جمال الدین محمد بن حسین خوانساری (م ۱۱۲۵ ق).
۶- حاشیه
سید محمد مهدی بحر العلوم (م ۱۲۱۲ ق)، از اول
طهارت تا آخر
شک در صلاة.
از
زمان نگارش کتاب «
شرائع الاسلام» تا به امروز، این کتاب به عنوان یکی از کتاب‌های درسی فقهی در حوزه‌ها متداول گشته و تعداد زیاد شروح و حواشی بر کتاب نیز مؤید این مطلب است.
در اعیان الشیعة این گونه می‌خوانیم: لما الف المحقق الحلی
شرائع الاسلام استعاضوا به عن مؤلفات شیخ الطائفة و اصبح من کتبهم الدراسیة، بعد ان کان کتاب النهایة هو المحور و کان بحثهم و تدریسهم و شروحهم غالبا منه.
و در جای دیگر این طور آمده است: قد رزق فی مؤلفاته خطا عظیما فکتابه المعروف
بشرائع الاسلام هو عنوان دروس المدرسین فی الفقه الاستدلالی فی جمیع الاعصار.
در الذریعة نیز این طور نوشته شده است: و لا یزال من الکتب الدراسیة فی عواصهم الشیعة و قد اعتمد علیه الفقهاء خلال هذه القرون العدیدة فجعلوا ابحاثهم و تدریساتهم فیه.
همان طور که گذشت شیوه نگارش و تدوین کتاب، شیوه بی نظیر و جدیدی است که از دو جنبه تقسیم بندی مطالب و ترتیب
احکام قابل توجه است.
به تقسیم بندی مطالب
کتاب قبلا اشاره شد و اما ترتیب احکام به گونه‌ای است که ابتدا
احکام واجب و سپس
مستحب و بعد از آن
مکروه و در نهایت
حرام بیان می‌شود.
مؤلف در کتاب «المعتبر فی شرح
المختصر» در بحث
احکام جنب و
حایض به این نحوه بیان احکام تصریح دارند: انما اخرنا هذا الحکم و هو متقدم فی الترتیب، لما وضعنا علیه قاعدة الکتاب من البداءة فی کل قسم بالواجب و اتباعه بالندب و تاخر المکروه فاقتضی ذلک تاخیر هذا الحکم.
از نکات مثبت کتاب حواشی در ذیل صفحات کتاب می‌باشد که برای توضیح مطالب و رفع ابهامات بسیار مفید است. موارد استفاده از حواشی عبارتند از:
- بیان اختلاف در بین نسخه‌ها، - بیان مرجع ضمیر در متن کتاب، - توضیح جملات، - بیان بعضی از مصادیق احکام، - بیان مدارک بعضی از
احکام و یا
روایات.
در
نقل مطالب از منابع و مآخذ کتاب سعی شده، از منابع اولیه و بصورت خلاصه اما گویا و مفید استفاده شود و اگر در بیان مطلبی از منابع نیاز به توضیحی دارد در داخل پرانتز توضیح داده شود.
در کتاب، اصطلاحاتی وجود دارد که برای توضیح آنها، آنچه را کتاب «التنقیح
الشرائع لمختصر الشرائع» آمده است، نقل می‌کنیم.
در آن کتاب که چاپ انتشارات آیت‌الله الحکیم العامة در
نجف اشرف در شماره ۳۰۶ است این گونه می‌خوانیم: یقول المقداد اصطلح المصنف (ای المحقق الحلی) فی کتابه علی عبارات نذکر تفسیرها:
فالاشهر: مشهورترین در بین روایات، الاظهر: ظاهرترین در
فتوی، اشبه: آن چه اصل
مذهب و عمومات و یا اطلاقات مستفاد از
ادله دلالت دارد. الاصح: آنچه نزد مؤلف احتمال بیشتری دارد.
الاحوط: آنچه عمل به آن متیقن است و
برائت هم هست. الاکثر: اکثر علما، الانسب: مرادف اشبه است. الاولی: ترجیح یکی از دو قول یا یکی از دو احتمال بر دیگری، التردد: جایی که
تعارض دو دلیل باشد بدون ترجیح یکی بر دیگری، علی قول: دلیلی برای آن پیدا نکرده است. قول مشهور: یعنی
مشهور بین
فقها و دلیلی برای آن نیافته است شیخ:
شیخ طوسی، شیخین: شیخ طوسی و
شیخ مفید، الثلاثة: شیخ طوسی، شیخ مفید،
سید مرتضی، علم الهدی: سید مرتضی.
روضات الجنات: و له تصانیف حسنة محققة محررة عذبة، فمنها «
شرائع الاسلام» مجلدان.
ریاض العلماء: کان عظیم الشان جلیل القدر رفیع المنزلة لا نظیر له فی زمانه، له کتب منها: کتاب
شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام.
فوائد رضویه: از برای آن جناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند کتاب
شرائع الاسلام.
لؤلؤ البحرین: و له قدس سره من التصانیف کتاب
شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام.
تعلیقه علامه کبیرسید محمد صادق بحر العلوم بر لؤلؤ البحرین: و مصنفاته القیمة- لا سیما (
شرائع الاسلام) ما زالت مرجعا للفقهاء، و قد شرح (
الشرائع) شروحا عدیدة، و اوسعها (جواهر الکلام) للعلامة المحقق الفقیه الشیخ محمد حسن ابن الشیخ محمد باقر النجفی- فقد طبع طبعات عدیدة.
و
الذریعة: و کتابه هذا من احسن المتون الفقهیة ترتیبا و اجمعها للفروع.
نرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
