سید جلال‌الدین آشتیانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سید جلال‌الدین موسوی آشتیانی (۱۳۰۴-۱۳۸۴ش)، از اساتید معاصر
فلسفه و
عرفان اسلامی و عهده‌دار تدریس فلسفه و عرفان در حوزه علمیه و دانشگاه فردوسی مشهد و دارای تالیفات بسیار در این زمینه بود.
![سید جلال الدین آشتیانی]()
او در
تهران،
قم و
نجف تحصیل کرده و از شاگردان
سید حسین طباطبایی بروجردی،
علامه طباطبایی،
سید ابوالحسن رفیعی قزوینی،
سید عبدالهادی شیرازی، میرزا
سید حسن بجنوردی،
میرزا احمد آشتیانی و دیگران بود. وی حدود پنجاه سال به تصنیف و تدریس فلسفه و عرفان در حوزه علمیه و دانشگاه فردوسی مشهد (دانشکده الهیات) پرداخت که حاصل آن صدها کتاب و مقاله فلسفی- عرفانی است. علاوه بر ده‌ها تصنیف مستقل فلسفی و عرفانی، شرح بر چندین اثر فلسفی، مقدمات، تعلیقات و تصحیحات آثار فلسفی و عرفانی، پیشگفتار بر کتاب‌های مختلف، مقالات درباره مسائل عرفانی و فلسفی، مصاحبه‌ها با چندین نشریه علمی، نامه‌ها و پایان‌نامه‌ها را می‌توان از آثار علامه آشتیانی شمرد.
سید جلال‌الدین موسوی آشتیانی سال ۱۳۰۴ شمسی در آشتیان به دنیا آمد.
سید جلال‌الدین آشتیانی در دوازده سالگی دوره ابتدایی را در دبستان خاقانی آشتیان به پایان رساند و چند سالی هم نزد دو تن از روحانیان آن دیار،
گلستان سعدی،
بوستان،
منشآت قائم مقام،
دیوان حافظ،
منشآت امیرنظام گروسی،
نصاب الصبیان و
جامع المقدمات و قسمتی از شرح
سیوطی و دره نادری و خط و مقداری ریاضیات را فرا گرفت. پس از این دوران، جهت ادامه تحصیل در دبیرستان عازم
تهران می‌شود، ولی
میرزا احمد آشتیانی او را از این کار بازمی‌دارد و می‌فرماید: عمر خود را ضایع نکن، شایسته است که به
قم بروید و به تحصیل علوم قدیمه بپردازید.
سید جلال‌الدین بنا به سفارش میرزا احمد سال ۱۳۲۳ (در سن نوزده سالگی) عازم
حوزه علمیه قم شد و پس از پایان دوره سطح، در
درس خارج فقه و اصول
آیت‌الله بروجردی حاضر شد. او همزمان مدت هشت سال تمام از حکیم
علامه طباطبایی الهیات شفا و
اسفار الاربعه و قریب یک دوره
اصول فقه و قسمتی از
تفسیر قرآن را فراگرفت. پس از این دوره به سفر انفس و آفاق پرداخت.
در
قزوین از محضر پر فیض آیت‌الله
سید ابوالحسن رفیعی قزوینی سفر اسفار را آموخت و سپس در سال ۱۳۳۶ جهت تکمیل
علوم نقلی راهی
نجف شد. مدت دو سال از محضر آیات عظام حکیم ،
سید عبدالهادی شیرازی و به ویژه محقق آیت‌الله العظمی میرزا
سید حسن بجنوردی بهره‌مند شد. در همین زمان سخت بیمار شد و به ناچار به
ایران بازگشت. پس از مداوا در تهران مدتی به حوزه درس اسفار حکیم محقق میرزا احمد آشتیانی و مدتی نیز به‌طور متفرقه به درس
میرزا مهدی آشتیانی راه یافت.
سید جلال‌الدین سال ۱۳۳۸ ش به
مشهد رفت و در آن دیار در حدود پنجاه سال به تصنیف و تدریس
فلسفه و
عرفان در حوزه و دانشگاه فردوسی مشهد (دانشکده الهیات) پرداخت و این دوره بحق دوره پر بار عمر آن حکیم الهی است که حاصل آن صدها کتاب و مقاله فلسفی- عرفانی است، که نظیر آن‌را در هیچ‌یک از تالیفات مدعیان فلسفه و عرفان عصر حاضر نمی‌توان یافت و دیگر خیل شاگردانی است که در کشور پهناور ایران پراکنده‌اند و حتی از کشورهای دیگر نیز به درس آموزی به خدمت استاد می‌رسیدند.
همین تالیف‌ها و تدریس متون عالی از وی شخصیت عظیم جهانی ساخته بود، متونی که تدریس و فهم آنها فیلسوف و عارفی چون حکیم آشتیانی را شایسته و بایسته بود. استاد در این‌باره می‌فرماید «اگر کسی می‌توانست عبارات الشفا و
حکمت الاشراق سهروردی درس بدهد شق القمر کرده بود» و در جای دیگر به گونه‌ای صریح‌تر می‌فرماید: «با کمال تاسف چراغ فروزان
حکمت متعالیه و عرفان که به دست لرزان افراد نادر از اکابر علمای امامیه تا این اواخر اطراف خود را روشن می‌نمود رو به خاموشی رفت. در عصر ما استاد وارد در عرفان که از عهده تدریس آثار عرفانی برآید وجود ندارد و در
حکمت و فلسفه نیز جز عده بسیار معدود کسی باقی نمانده است، چرا که محیط موجود، مستعد و آماده برای پرورش شاگرد نمی‌باشد و اگر به نام درس فلسفه و تصوف حوزه‌ای دیده شود باید چیزی شبیه کاریکاتور تلقی شود.» این مسائل قلبش را به درد آورده بود. در راه ترمیم این دردها حدود پنجاه سال شب‌ها را تا به صبح نخوابید. سلام الله ما کر اللیالی و جاوبت المثانی والمثالی. او عمری را با حکمت و عرفان زندگی کرد، وجوه حکمت (لفظی، کتبی، ذهنی و عینی) در دل و جان او ریشه کرد و از او حکیمی جامع ساخت، مرتبه‌ای که هر قلندری توان دستیابی به آن را نداشت.
سرانجام سید جلال‌الدین آشتیانی استاد حکمت و عرفان، پس از هشتاد سال عمر، روز چهارشنبه سوم فروردین ماه ۱۳۸۴ دار فانی دنیا را وداع گفت و به دیار ابدیت شتافت.
زندگی علمی علامه سید جلال‌الدین آشتیانی را می‌توان به دوره تحصیل، تدریس و تصنیف تقسیم کرد.
دوره تحصیل از آشتیان شروع می‌شود و به تهران، نجف و قم ختم می‌شود. این دوره، دوره درس آموزی استاد است که نگارش این دوره از گنجایش این مقاله بیرون است.
دوره مهمی که بیشتر آثار او هم مربوط به همین دوره است دوره اقامت استاد در ارض اقدس رضوی است. در واقع این دوره که در حدود پنجاه سال از عمر با برکت استاد را شامل می‌شود دوره تدریس و تصنیف است و به نظر می‌رسد به این دوره باید بیشتر توجه شود، گرچه سراسر زندگی آن بزرگمرد درس و الگوی کامل برای جویندگان علم و معرفت است.
آشتیانی و مکتب مشهد:
علامه آشتیانی در تبیین سیر تاریخی ماجرای ضد فلسفه در مشهد چنین می‌نویسد: «الآن در حوزه قم زمینه مناسب برای تدریس و کار در فلسفه هست، در مشهد این‌طور نیست. مرحوم آقای میلانی را به جهت این‌که شاگرد مرحوم آقا شیخ
محمدحسین اصفهانی فیلسوف بوده، با این‌که شیخ محمدحسین اصفهانی از زهاد درجه اول زمان خودش بوده است مورد توهین و اذیت قرار دادند. این مخالفت با فلسفه در مشهد تاریخچه‌ای دارد و آن بر می‌گردد به زمان آقا
میرزا مهدی اصفهانی که شاگرد
میرزا حسین نائینی بوده است. او ابتدا همان طریقه
آخوند ملا حسینقلی همدانی و بهاری و کشمیری را انتخاب می‌کند. او پیش میرزا احمد آشتیانی
شواهد الربوبیه می‌خواند، اما فهم مطالب فلسفی برای او از اصعب امور بود، پس از همه این مراحل به دلیل فاقد توانایی فهم این متون از عرفان و فلسفه سرخورده می‌شود و به جان فلسفه می‌افتد.»
در جایی دیگر می‌فرماید «الآن مشهد شش هزار نفر طلبه دارد، ولی عده‌ای هم منع می‌کنند و می‌گویند فلسفه نروید
کفر است و یک مکتب خاصی برای خودشان دارند و هر چیز جز آن را طرد و تخطئه می‌کنند. حقیر در ضمن نقد و رد
تهافت الفلاسفه، آثار رب النوع آنها را مورد نقد قرار می‌دهم تا معلوم شود این جماعت با چیزی که آشنا نیستند معارف ائمه است.»
به هر حال، علامه آشتیانی نزدیک به پنجاه سال در چنین حوزه‌ای به تدریس فلسفه و عرفان اشتغال داشت و آن هم، تدریس آن حکیم الهی که به حق عنوان مدرس عرفان و فلسفه تنها بر او شایسته و بایسته است. او تنها و یک تنه در مقابل این افراد ایستاد و اگر نبود عظمت و جامعیت و اخلاص علمی آن استاد، مقاومت و ادامه راه ممکن نمی‌شد. او که به ظاهر یک فرد بود، ولی در واقع هزاران تن، فلسفه را در آن حوزه از غربت نجات داد، همان‌گونه که
سقراط در
یونان چنین کرد. با توجه به آن وضعیت حتی پس از انقلاب قسم می‌خورند که: ما نمی‌گذاریم کسی که (آشتیانی) تحت عنوان فلسفه به مرحوم مجلسی اهانت می‌کند آب خوش از گلویش پایین برود و راحت زندگی کند، یا ریاست دانشکده الهیات که به پاس خوش‌خدمتی به پست‌های مادی دنیوی رسیده بود، زمینه بازنشستگی اجباری استاد را فراهم می‌کند؛ در گزارش کار خود این کار را از افتخارات دوران تصدی ریاستش قلمداد می‌کند و به خیال خود محیط دانشکده را از وجود ایشان منزه کرده است. حال استاد با آن وضع اسفناک و دردآور، حدود دویست عنوان کتاب، رساله یا مقاله تصنیف و تالیف یا احیا می‌کند و در دو مرکز علم و دانش، دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی و مدرسه علمیه امام صادق به تدریس می‌پردازد. این نیست جز توفیق و همراهی حضرت حق و درستی راه و
اخلاص در عمل و صلابت
ایمان و از همه مهمتر سفارش استادش علامه طباطبایی مبنی بر این که «چراغ فلسفه سنتی را روشن نگه دارد.»
بیشترین آثار استاد در دوران تدریس، تالیف شده است و دوران تحصیل استاد که خود داستان دیگری دارد که به یقین درس بزرگی برای طالبان علم و دانش است که بسی خواندنی و شنیدنی است و بیشتر این آثار حاصل و نتیجه همین دوران تحصیل است. خود استاد در این‌باره می‌فرماید «حقیر ایامی که در حوزه پر فیض قم موفق به تحصیل
علوم اسلامی بود، مشکل علمی کتاب‌هایی را که قرائت می‌نمودم می‌نوشتم. به همین مناسبت طی ده سال از ایام تحصیل را که به دروس عالیه اشتغال داشتم، مطالب زیاد و مفصلی در فلسفه و عرفان و
فقه و
اصول و
کلام تهیه نمودم. کتاب‌هایی را که در ایام اشتغال به تدریس فلسفه و عرفان اسلامی در دانشگاه مشهد و مدرسه علمیه امام صادق (علیه‌السّلام) چاپ و منتشر کردم و یا آماده برای انتشار دارم، محصول و نتیجه زحمات طاقت‌فرسای آن ایام پر فیض طلبگی است، ایامی که با عشق بی‌حد و نهایت و خلوص ایمان و عقیدت برای کسب فیض به محضر اساتید عالی‌مقام، که بعضی از آنها در قید حیات و برخی چهره در نقاب خاک کشیده‌اند، حاضر می‌شدم. کسانی که از فلسفه و تصوف اطلاع کافی دارند و به حاق مسائل علمی مدون در کتاب‌های فلاسفه و عرفا رسیده‌اند می‌دانند که تحریر و تالیف این قبیل از کتاب‌ها چه اندازه صرف وقت و دقت و مطالعه لازم دارد.»
سیدنا الاستاذ تمامی عمر با برکت خود را صرف تحقیق و پژوهش در آثار، افکار و احوال حکیمان و فیلسوفان بزرگ اسلامی نمود و حال آن که خود از برجستگان این جماعت بود. او تمام عمر خویش را وقف احیای آثار و تصنیفات فلسفی و عرفانی نمود و حتی تحت هیچ شرایطی حاضر نشد که بخشی از وقت خود را صرف تشکیل خانواده و ازدواج کند. با این‌که آن حالت تجرد به ویژه در دوران اخیر که سن آن جناب به بالای هفتاد رسیده بود روزگار سختی را بر ایشان تحمیل کرده بود و لطافت روحی خاص استاد نیز دشواری این دوران را صد چندان کرده بود.
علامه آشتیانی شارح بزرگ حکمت و عرفان در بین نحله‌های موجود مکتب صدرایی را کامل‌تر از بقیه مکتب‌های فلسفی می‌دانست. اگر روزگاری همه آن نظریات عمیق و دقیق و اصولی که در فلسفه و عرفان تبیین و تاسیس کرده در یک کتاب تدوین شود خود نمایانگر عمق اندیشه و مکتب فلسفی و عرفانی استاد خواهد بود و آنگه مکتب و استقلال فکر و اندیشه خود را نشان خواهد داد و روش ذوقی و عرفانی و فلسفی او نمایان خواهد شد. او با شرح و نقد عالمانه سه مکتب فلسفی
مشاء،
اشراق، حکمت متعالیه و شرح و نقد عرفان نظری که همه نشان‌دهنده تسلط کامل او بر مبانی همه مکاتب فلسفی و عرفانی است، ثابت کرد که در پی کشف و وصول به حقیقتی است که نظام معنوی عالم هستی بر آن استوار است.
آشتیانی آثاری بس ارزشمند از خود به یادگار گذاشت که بزرگ‌ترین دلیل بر این مدعاست و می‌توان آثار مکتوب آن حضرت را در نه عنوان تقسیم کرد:
۱. تصنیفات مستقل فلسفی و عرفانی.
۲. مقدمات، تعلیقات و تصحیحات آثار فلسفی و عرفانی (رساله‌ها و کتاب‌ها).
۳. مقدمات، تعلیقات و تصحیحات آثار فلسفی و عرفانی (مجموعه‌ها).
۴. پیشگفتار بر کتاب‌های مختلف.
۵. مقالات (درباره مسائل عرفانی و فلسفی).
۶. مصاحبه‌ها (با چندین نشریه علمی).
۷. مجموعه مقالات.
۸. نامه‌ها.
۹. پایان نامه‌ها.
نزدیک به دویست اثر نوشتاری، اعم از تصنیف، تالیف، تصحیح و تحقیق و تعلیق در قالب کتاب، رساله، مقدمه، مقاله، پیشگفتار، مصاحبه و نامه از علامه آشتیانی به یادگار مانده است. البته بیشتر این آثار را تصحیحات، تالیفات و مقدماتی تشکیل می‌دهند که آن استاد بر حسب وظیفه و در پی احیای آثار ارزشمند فلسفی و عرفانی نوشته‌اند. از این تعداد حدود ۱۸۰ عنوان چاپ و منتشر شده است. نزدیک به بیست عنوان از این آثار یا دست نوشته است یا در دست مؤسسات و اشخاص است که سرنوشت آنها خیلی معلوم نیست.
در این‌جا یاد کرد این مطلب هم ضروری به نظر می‌رسد که در محافل و نشست‌ها و مجالسی که حرف از آمار آثار استاد به میان می‌آید پنجاه اثر تالیفی را برای ایشان می‌شمارند که قطعا این آمار اشتباه است، برای مثال اثر عظیم منتخبات آثار حکمای الهی، که شامل ۲۵ رساله کوچک و بزرگ از نویسندگان مختلف است یک اثر شمرده شده که با توجه به تعدد نویسندگان و گونه‌گون بودن موضوع رساله‌ها یک اثر محسوب نمی‌شود و به یقین این‌گونه آماردهی خطاست و ما در این فهرست هر یک از رساله‌ها را یک عنوان شمردیم و درست هم همین است و با محاسبه مقاله‌ها و نامه‌های چاپ شده در این رساله، حدود دویست عنوان را تشکیل می‌دهد.
تصنیفات مستقل عرفانی و فلسفی استاد عبارتند از:
۱. تفسیر سوره توحید؛ عنوان رساله‌ای است در تفسیر عرفانی و فلسفی و بیان اسرار
سوره توحید، به
زبان فارسی.
۲. شرح رساله نوریه در عالم مثال؛ عنوان کتابی است درباره عالم مثل و
مثال بر اساس آموزه‌های حکمت متعالیه و عرفان از
بهائی لاهیجی به زبان فارسی.
۳. شرح بر زاد المسافر؛ شرحی است تحقیقی و توضیحی بر رساله
زاد المسافر ملاصدرا درباره
معاد جسمانی بر اساس آموزه‌های حکمت متعالیه به زبان فارسی.
۴. شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا؛ عنوان کتابی است درباره آثار، احوال، آرا و نظریات فلسفی ملاصدرای شیرازی به زبان فارسی.
۵. شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم؛ عنوان کتابی است تحقیقی، انتقادی، تکمیلی در شرح و تبیین مبانی عرفان نظری به زبان فارسی.
۶. نقدی بر تهافت الفلاسفه غزالی؛ عنوان کتابی است در نقد افکار و اندیشه فلسفی و کلامی
غزالی و رد مطالب کتاب
تهافت غزالی.
۷. هستی از نظر فلسفه و عرفان؛ عنوان کتابی است درباره مباحث
وجود بر اساس کتاب
المشاعر، به زبان فارسی.
مقدمات، تعلیقات و تصحیحات بر آثار فلسفی و عرفانی استاد عبارتند از:
۱. اثولوجیا؛ عنوان کتابی است درباره الهیات بر اساس آموزه‌های فلسفه یونان باستان از
افلاطون به
زبان عربی، ترجمه
ابن ناعمه حمصی، با تعلیقات
قاضی سعید قمی، مقدمه انگلیسی از
سید حسین نصر.
۲.
اساس التوحید؛ عنوان کتابی است در بررسی قاعده «الواحد» از
میرزا مهدی آشتیانی به زبان فارسی.
۳.
اصل الاصول؛ عنوان کتابی است درباره معنای
مفهوم وجود و مسائل پیرامونی آن از ملا
نعیمای طالقانی به زبان عربی.
۴.
اصول المعارف؛ عنوان کتابی است که در بردارنده یک دوره مختصر فلسفه اسلامی از
ملا محسن فیض کاشانی به زبان عربی.
۵.
اعجاز البیان فی تفسیر ام القرآن؛ عنوان کتابی است درباره تفسیر عرفانی و تاویل
سوره حمد به زبان عربی از
صدرالدین قونیوی.
۶. انوار جلیه در کشف اسرار حقیقت علویه؛ عنوان کتابی است در شرح
حدیث حقیقت از
ملا عبدالله مدرس زنوزی، به زبان فارسی.
۷.
تمهید القواعد؛ عنوان کتابی است در
عرفان نظری و
وجودشناسی از
صائن‌الدین علی بن محمد ترکه اصفهانی به زبان عربی با حواشی آقا
محمدرضا قمشه‌ای و
میرزا محمود قمی.
۸.
رساله النصوص؛ عنوان رساله مختصری است در ۱۳۴ عرفان نظری از محمد بن اسحاق قونیوی به زبان عربی با تعلیقات
میرزا هاشم اشکوری.
۹. شرح دعای عرفه؛ منسوب به
امام حسین (علیه‌السّلام)،
ملا محمدعلی فاضل.
۱۰. شرح رساله مشاعر ملاصدرا؛ عنوان کتابی است درباره وجود از ملاصدرای شیرازی با شرح
محمدجعفر لاهیجی.
۱۱.
شرح فصوص الحکم؛ عنوان کتابی است در تبیین و شرح اصول و قواعد عرفانی بر اساس مشرب عرفانی
محیی‌الدین عربی از
محمد داوود قیصری رومی ساوجی به زبان عربی.
۱۲.
شرح فصوص الحکم؛ عنوان کتابی است در عرفان نظری در شرح فصوص از
مؤیدالدین جندی، به زبان عربی.
۱۳.
الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه؛ عنوان کتابی است درباره هستی شناختی فلسفی از صدرالمتالهین شیرازی به زبان عربی.
۱۴.
قرة العیون؛ عنوان کتابی است در تبیین احکام وجود و ماهیت از
ملا محمدمهدی نراقی به زبان عربی.
۱۵.
لمعات الهیه؛ عنوان کتابی است درباره الهیات فلسفی به زبان فارسی از
ملا عبدالله زنوزی.
۱۶.
المبدا و المعاد؛ عنوان کتابی است از صدرالدین محمد شیرازی به زبان عربی.
۱۷.
مشارق الدراری؛ عنوان کتابی است در شرح
تائیه ابن فارض از
سعیدالدین سعید فرغانی به زبان فارسی.
۱۸.
مشرع الخصوص الی معانی النصوص؛ عنوان کتابی است در شرح و تبیین مشکلات کتاب النصوص صدرالدین قونیوی از
علی بن احمد مهائمی به زبان عربی.
۱۹.
مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه؛ عنوان کتابی عرفانی است درباره حقیقت خلافت محمدیه و ولایت علویه به زبان عربی از
امام خمینی.
۲۰.
المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیه؛ عنوان کتابی است از صدرالمتالهین صدرالدین شیرازی، درباره مبدا و
معاد به زبان عربی.
۲۱.
مکاتبات عرفانی؛ عنوان نامه‌هایی است درباره دو بیت از
عطار از
سید احمد حائری و
محمدحسین غروی.
۱. رسائل حکیم سبزواری؛ عنوان مجموعه رساله‌هایی است کلامی، فلسفی، عرفانی و اعتقادی از
ملا هادی سبزواری به زبان عربی و فارسی.
۲. رسائل فلسفی؛ عنوان مجموعه‌ای است که شامل رساله‌های بسیط الحقیقة کل الاشیاء و وحدت وجود، از خاتم الحکما
ملا علی نوری و تحفه از
ملا نظرعلی گیلانی به زبان عربی.
۳.
رسائل قیصری؛ عنوان مجموعه‌ای است در عرفان اسلامی شامل التوحید و النبوة و الولایة، اساس الوحدانیة؛ نهایة البیان فی درایة الزمان از
داوود بن محمود قیصری با حواشی آقا محمدرضا قمشه‌ای و رساله‌ای در مباحث ولایة کلیه از آقا محمدرضا قمشه‌ای.
۴.
سه رساله فلسفی؛ عنوان کتاب و مجموعه‌ای است بر سه رساله (متشابهات القرآن، المسائل القدسیة، و اجوبة المسائل) از صدرالدین محمد شیرازی به زبان عربی.
۵. اللمعة الالهیة فی الحکمة المتعالیه و الکلمات الوجیزة؛ عنوان دو رساله‌ای است از ملا محمدمهدی نراقی به زبان عربی.
۶. مجموعه آثار عصار؛ عنوان مجموعه‌ای است بر شش رساله از
سید محمدکاظم عصار درباره
علم تفسیر و
حدیث و مسائل اعتقادی به زبان فارسی و عربی.
۷. منتخباتی از آثار حکمای الهی (جلد اول)؛ شامل هشت رساله از هفت فیلسوف عصر صفوی است که علامه آشتیانی ضمن تصحیح رساله‌ها و تعلیقه‌نگاری در مقدمه‌ای به معرفی آنها پرداخته است.
۸. منتخباتی از آثار حکمای الهی (جلد دوم)؛ شامل هشت رساله منتخب و کامل فلسفی از هفت تن از فیلسوفان شیعه دوره صفوی است، این مجموعه بی‌نظیر در واقع یک تاریخ مفصل فلسفه اسلامی در یک محدوده زمانی است.
۹. منتخباتی از آثار حکمای الهی (جلد سوم)؛ این ۱۳۵ مجموعه شامل پنج رساله فلسفی از پنج فیلسوف بزرگ ایران زمین دوره صفویه است.
۱۰. منتخباتی از آثار حکمای الهی جلد چهارم؛ این جلد از این مجموعه شامل شش رساله از شش فیلسوف ایرانی است.
۱.
تحفة المراد؛ عنوان شرحی است بر قصیده
میرفندرسکی از حکیم
عباس شریف دارابی به زبان فارسی.
۲. شرح مثنوی معنوی مولوی؛
رینولد الین نیکلسون، ترجمه و تعلیق
حسن لاهوتی ویراسته
بهاءالدین خرمشاهی.
۳.
شکوه شمس؛ عنوان کتابی است در بررسی آثار و افکار
مولانا جلال‌الدین بلخی از آن ماری شمیل، ترجمه حسن لاهوتی، ویراسته بهاءالدین خرمشاهی.
۴.
نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص؛ عنوان شرحی است نقدگونه از
عبدالرحمان جامی با مقدمه و تصحیح و تعلیقات
ویلیام چیتیک به زبان عربی.
مقالات استاد؛ پیرامون مسائل عرفانی و فلسفی عبارتند از:
۱. اجوبه مسائل میرزا ابوالحسن رضوی؛
مشهد، (نشریه دانشکده علوم معقول و منقول)، شماره اول، ۱۳۴۷ ش، فارسی، ص۲۳- ۵۰.
۲. اصالة الوجود، عند صدرالدین شیرازی؛ (الفکر الاسلامیة) مجله فصلیه، العدد الثانی، السنة الاولی، ربیع الثانی- جمادی الثانیة، ۱۴۱۴، ص۱۲۴- ۱۲۵.
۳. انتقاد بر انتقاد از رساله سه اصل؛ تهران، (مجله راهنمای کتاب)، شماره سوم، سال پنجم، خرداد ۱۳۴۱ ش، فارسی، ص۲۳۹- ۲۴۲.
۴. انتقاد بر انتقاد؛
تهران، (مجله راهنمایی کتاب)، شماره چهارم و پنجم سال ششم، تیر و مرداد، ۱۳۴۲ ش، فارسی.
۵. انتقاد بر انتقاد بر انتقاد؛ تهران، (مجله راهنمای کتاب)، شماره اول، دوم سال ششم، فارسی، فروردین و اردیبهشت ۱۳۴۲ ش.
۶. تفسیر سوره فاتحة الکتاب؛ ناشناخته، مشهد، (نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی)، شماره‌های بیست و دوم، بیست وسوم، بیست و چهارم و بیست و پنجم، بهار و تابستان و پاییز و زمستان ۱۳۵۶ ش، فارسی، سلسله مقالات.
۷. تصوف در اسلام؛ تهران، (معارف اسلامی)، شماره سوم- ششم.
۸. توضیح درباره سید احمد تهرانی؛ تهران، (وحید)، سال ششم، شماره دوم- سوم (۱۳۴۸ ش)، ص۱۷۳- ۱۷۸.
۹. تحقیق در حقیقت معاد؛ مشهد، (نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی)، شماره‌های پنجم (زمستان ۱۳۵۱ ش)، ششم و هفتم (بهار و تابستان)، هشتم و نهم (پاییز و زمستان ۱۳۵۲ ش)؛ دهم، یازدهم و دوازدهم (بهار، تابستان و پاییز ۱۳۵۳ ش)؛ شماره چهاردهم (بهار ۱۳۵۴ ش) سلسله مقالات.
۱۰. پاسخ به چند سؤال؛
قم، (کیهان اندیشه)، شماره بیست و دوم، بهمن و اسفند ۱۳۶۷ ش، فارسی، ص۵۵- ۶۶.
۱۱. پیرامون تفکر عقلی و فلسفی در اسلام؛ قم (اندیشه حوزه)، سال پنجم، شماره سوم، آذر و دی ۱۳۷۸، ص۱۰۶- ۱۳۰ (ویژه مکتب تفکیک).
۱۲. حکیم محقق حاج ملا هادی سبزواری؛ مشهد، (نشریه دانشکده علوم معقول و منقول)، شماره اول (۱۳۴۷ ش)، فارسی، ص۹- ۲۲.
۱۳. ختم ولایت در اندیشه ابن عربی؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره بیست و ششم، مهر و آبان ۱۳۶۸ ش، فارسی، ص۱۰- ۱۱.
۱۴. چهره‌های درخشان (میرزا حسن بجنوردی)؛ تهران، (معارف اسلامی)، شماره ششم ۱۳۴۷ ش، فارسی، ص۳۱- ۳۳.
۱۵. چهره‌های درخشان سید کاظم عصار؛ تهران، (وحید)، شماره ۵۸، سال پنجم ۱۳۴۷، فارسی، ص۹۵۰- ۹۵۸.
۱۶. چهره‌های درخشان (مختصری در شرح احوال و آثار استاد بزرگوار آقای حاج میرزا سید محمدحسین طباطبایی)؛ تهران، (معارف اسلامی)، شماره پنجم، ۱۳۴۷، فارسی، ص۴۸- ۵۰.
۱۷. در رثای امام عارفان؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره بیست و چهارم، خرداد و تیر ۱۳۶۸، فارسی، ص۳- ۷.
۱۸. دیداری با هانری کربن؛ تهران، (در احوال و اندیشه‌های
هانری کربن، مجموعه مقالات)، چاپ هرمس، ۱۳۷۹، فارسی، ص۸- ۱۰.
۱۹. رساله نوریه در عالم مثال؛ بهایی لاهیجی، مشهد، (نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی) شماره‌های دوم، ۱۳۶ سوم و چهارم، ۱۳۵۱ ش (سلسله مقالات).
۲۰. شخصیات لامعه؛ (العلامة الجلیل السید محمدحسین الطباطبائی التبریزی) تهران، (الفکر الاسلامی)، العدد الثانی، السنة الاولی، شوال ۱۳۹۲، عربی، ص۶۲- ۶۴.
۲۱. شوارق الالهام و اصالت وجود، برهان صدیقین؛ تهران، (وقف میراث جاویدان)، شماره چهارم، سال اول زمستان ۱۳۷۲ ش، فارسی، ص۷۴- ۷۹.
۲۲. شوارق اثر تحقیقی ملا عبدالرزاق لاهیجی؛ تهران، (وقف میراث جاویدان)، شماره اول، سال اول، بهار ۱۳۷۲ ش، فارسی، ص۳۸- ۴۳.
۲۳. شوارق الالهام و اصالت وجود با نگاهی به اساتید مکتب فلسفی اصفهان؛ تهران، (وقف میراث جاویدان)، شماره دوم، سال اول تابستان ۱۳۷۲ ش، فارسی، ص۹۸- ۱۰۳.
۲۴. فصوص الحکمة؛ ابونصر محمد بن محمد فارابی، مشهد، (دانشکده الهیات و معارف اسلامی)، شماره‌های سیزدهم و چهاردهم، زمستان ۱۳۵۳ ش و بهار ۱۳۵۴ ش، فارسی.
۲۵. قرة العیوم؛ ملا محمدمهدی نراقی، (نشریه دانشکده الهیات).
۲۶. معرفت و علم در کتاب و سنت؛ تهران، (کتاب فرهنگ)، شماره دوم- سوم، بهار و پاییز ۱۳۶۷.
۲۷. میرداماد و میرفندرسکی؛ تهران، (خردنامه صدرا)، شماره یازدهم، بهار ۱۳۷۳ ش، فارسی، ص۸۶- ۸۸
۲۸. نصج الهیات مستند به بحث و درس و توجه به سلطان وجود است؛ تهران، (نامه فرهنگ)، سال پنجم، شماره دوم، پیاپی هیجدهم، تابستان ۱۳۷۴، فارسی، ص۴۱- ۴۵.
۲۹. نقد اندیشه غزالی در اثبات مبدا وجود؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره بیست و سوم، فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۸، فارسی، ص۴۵- ۵۸.
۳۰. نکاتی درباره فلسفه و عرفان؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره هفدهم، فروردین- اردیبهشت ۱۳۶۷ ش، فارسی، ص۲۷- ۳۶.
۳۱. یادی از آیت‌الله خاتمی؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره بیست و یکم، آذر و دی ۱۳۶۷، فارسی، ص۵۰- ۵۳.
۳۲- ۴۱. نقد تهافت غزالی؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره دوم، مهر و آبان ۱۳۶۴؛ شماره سوم، آذرو دی ۱۳۶۴؛ شماره پنجم، فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۵؛ شماره ششم، خرداد و تیر ۱۳۶۵؛ شماره هفتم، مرداد و شهریور ۱۳۶۵؛ شماره هشتم، مهر و آبان ۱۳۶۵؛ شماره نهم، آذر و دی ۱۳۶۵؛ شماره دهم، بهمن و اسفند ۱۳۶۵؛ شماره سیزدهم، مرداد و شهریور ۱۳۶۶؛ و شماره چهاردهم، مهر و آبان ۱۳۶۶.
استاد با چندین نشریه علمی مصاحبه‌هایی نیز داشته‌اند:
۱. استاد سید جلال‌الدین آشتیانی شارح و مورخ حکمت و عرفان؛ تهران، (کیهان فرهنگی)، سال دوم، شماره ششم، (پیاپی ۱۸)، شهریور ۱۳۶۴.
۲. پیرامون تفکر عقلی و فلسفی در اسلام؛ قم، (کیهان اندیشه)، شماره اول، مرداد و شهریور ۱۳۶۴ ش، فارسی، ص۱۳- ۲۵.
۳. دیدار با استاد سید جلال‌الدین آشتیانی؛ تهران، (پژوهشنامه متین)، سال اول، شماره دوم، بهار ۱۳۷۸ ش، فارسی، ص۲۵۷- ۲۶۷.
۴. شخصیت حکیم و عارف (اسرار)؛ تهران، (کیهان فرهنگی)، سال دهم، شماره اول، فروردین ۱۳۷۲ ش، ص۵- ۱۱.
۵. عارفانه‌ترین اعجاز آفرینش؛ مشهد، (روزنامه خراسان) ۱۴/ ۴/ ۱۳۷۸.
۶. عرفان و فلسفه در آفاق تشیع؛ تهران، (روزنامه همشهری)، شماره‌های ۲۰۶، ۲۰۷، ۲۰۸، تاریخ ۲۱ و ۲۲ و ۲۳ شهریور ۱۳۷۲.
۷. مصاحبه با استاد محقق و فیلسوف عالیقدر سید جلال‌الدین آشتیانی؛ قم، (حوزه)، شماره ۸۱- ۸۲، سال چهارم، مرداد و شهریور و مهر و آبان ۱۳۷۶ ش، فارسی، ص۱۶- ۳۲.
۸. ملاصدرا، حکیمی متاله، فرید در برهانیات و ناظر هوشمند در عرفانیات؛ تهران، (خردنامه صدرا)، شماره دوم، شهریور ۱۳۷۴ ش، فارسی، ص۱۳- ۱۹.
• نرم افزار عرفان ۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
